سرویس فرهنگ و هنر جوان آنلاین: شعر از عرصه‌های مهم فرهنگی کشورمان محسوب می‌شود که به لطف فعالیت نیرو‌های تازه نفس و خلاق همواره در حال زایش و خلق آثار تازه و جدید است. حضور پررنگ بانوان ادیب و شاعر کشورمان طی سالیان اخیر در این عرصه باعث برجسته‌تر شدن نقش آن‌ها در ترویج فرهنگ و ادبیات فارسی شده است. بررسی ابعاد متنوع این حضور و نیز واکاوی مشکلات زنان شاعره و ادیب و نیز کاستی‌ها و مشکلات آن‌ها از جمله محور‌های گفت‌وگوی «جوان» با نغمه مستشار نظامی شاعر و نویسنده است که تاکنون آثار متنوعی از جمله «همه تو»، «در اوج غربت نارنج»، «رد پای روشنی» و «یک جرعه سیب» از او منتشر شده است.
ارزیابی شما از اوضاع شعر و ادب کشورمان در حوزه بانوان چیست و آن را در چه سطحی می‌بینید؟
در خصوص اوضاع فعلی فرهنگی در کشور در سال‌های اخیر و به ویژه در حوزه شعر بانوان مسلماً شاهد رویش‌های خیلی خوبی بودیم و هم در زمینه شعر آیینی و هم شعر زنانه با مفاهیم مادرانه، عاشقانه و ترانه اشعار خوبی توسط بانوان نوشته شده است. جلسات شعر زنان هم تا پیش از کرونا خیلی خوب اجرا می‌شد و بعد از کرونا هم خوشبختانه این حلقه‌ها از هم گسسته نشد. ما انجمن ارغوان را داریم، جلسه شعر طوبی مختص بانوان است و در شهر شیراز محافل و انجمن‌هایی فعال هستند. در همه کشور انجمن‌ها و گعده‌های شعر بانوان فعال است و خوشبختانه در سال‌های اخیر از بین بانوان اسامی زیادی در تألیفات اشعار و برگزیدگان مسابقات و جشنواره‌های ادبی به چشم می‌خورد که جزو افراد شاخص هستند، به طوری که حتی در سال‌های اخیر مسابقات و جشنواره‌هایی مثل جشنواره کتاب پروین و جشنواره مرحوم صفارزاده ویژه زنان نویسنده و شاعر برگزار می‌شود و تعداد کتاب‌هایی هم که در آن‌ها ثبت شده است به گفته داوران آثار بسیار زیاد و متنوع بوده که نشان می‌دهد شعر زنان پویاست و آثار خوبی هم در حال خلق شدن هستند.
غیر از این گعده‌ها، جشنواره‌ها و محافل که در زمینه شعر بانوان فعالیت می‌کنند و شما به آن‌ها اشاره کردید صدا و سیما یک محمل بسیار اثرگذار و وسیعی است که می‌تواند در حوزه شعر و به‌خصوص در بحث تقویت زبان و ادبیات فارسی که این سال‌ها مورد تأکید مقام معظم رهبری و برخی مسئولان و چهره‌های سرشناس فرهنگی کشورمان بوده، گردد. به نظر شما این بستر و محمل چه مقدار در اختیار بانوان شاعر قرار گرفته است؟
در صدا و سیما نه تنها در خصوص برنامه‌های ادبی بانوان بلکه حتی در زمینه برنامه‌های تخصصی ادبی تا به حال غیر از دو سه ویژه برنامه کار برجسته‌ای صورت نگرفته و امید ما به این دوره جدید مدیریتی است و همه فعالان و ادیبان کشور با نگاه روشنی به این تغییرات می‌نگریم. تا به حال برنامه‌هایی مثل نقد شعر و برنامه شب‌های هنر که در آن‌ها شب شعر هم وجود داشته چند ویژه برنامه برای بانوان هم برگزار شده که من هم در چندتای آن حضور داشتم ولی در مقابل تعداد برنامه‌هایی که در رابطه با دیگر حوزه‌ها تولید شده‌اند می‌توان گفت که تعداد این برنامه‌ها در خوشبینانه‌ترین حالت شاید به ۵ درصد هم نرسد. در یکی از برنامه‌هایی که من و یکی دیگر از زنان ادیب کشورمان حضور داشتیم عنوان شد که خواسته جدی بانوان این است که تریبون صدا و سیما به شکلی عادلانه‌تر و البته بیشتر از قبل در اختیار آن‌ها قرار گیرد. گاهی در برنامه‌های شعرخوانی تا حدودی عدالت نسبی برقرار می‌شود، اما در حوزه برنامه‌های تخصصی چنین مسئله‌ای دیده نمی‌شود. یکی دیگر از وجهه‌های عدم رعایت نسبی عدالت برای زنان شاعر بحث پوشش رسانه‌ای و انعکاس آثار آن‌ها در رابطه با حوادث مهم و اثرگذار روز کشور و حتی منطقه و جهان است. ما از فعالیت و تولید محتوای بانوان در این زمینه‌ها اطلاع داریم، اما متأسفانه آثار آن‌ها توسط رسانه‌ها پوشش داده نمی‌شود و ممکن است این تصور را در جامعه ایجاد کند که زنان شاعره نسبت به این موضوعات واکنشی ندارند در حالی که چنین چیزی واقعیت ندارد.
فکر می‌کنید علت این کم توجهی به جایگاه بانوان چه چیزی می‌تواند باشد؟
معمولاً در مورد برنامه‌های تلویزیونی مشکلی وجود دارد و آن این است که ساعت ضبط حتی پخش برنامه‌های ادبی از صدا و سیما اوقات مناسبی برای حضور خانم‌ها نیست. خود من هم که در چند برنامه حضور پیدا کردم حتماً باید با همراهی همسر و خانواده‌ام می‌رفتم و خیلی برایم مشکل بود، چون ساعت ۱۰ یا ۱۱ شب برنامه را ضبط یا پخش می‌کردند. اصلاً در شأن شعر نیست که در آن ساعت که تقریباً نزدیک نیمه‌های شب است بخواهد برنامه‌ای در مورد شعر و شاعری پخش شود و به نظرم جا دارد آنتن بهتری به بهترین و مهم‌ترین هنر ایران که شعر است تعلق گیرد و امیدوارم در دوره مدیریتی جدید به این مسائل با دقت نظر بیشتری نگاه شود و یک ساعت مؤثری در نظر بگیرند، چون قطعاً آن زمان ساعت مناسبی نیست که خانم‌ها بخواهند در یک برنامه حضور پیدا کنند و شاید به همین علت است که اغلب خانم‌های شاعر و ادیب عطای این برنامه‌ها را به لقایش می‌بخشند و در آن‌ها شرکت نمی‌کنند. البته برخی خانم‌ها در نشست‌های تخصصی فعالیت چشمگیری ندارند این در حالی است که تخصص و توانایی آن را دارند و باید به حوزه‌های نقد ادبی و شعر و شاعری جدی‌تر وارد شده تا بهتر دیده شوند.
بر خلاف نقش مؤثر زنان شاعر در بحث تولید محتوا، علت عدم ورود جدی خانم‌ها به حوزه نقد ادبی و شعر چیست در حالی که به گفته شما در این زمینه تخصص لازم هم بین آن‌ها وجود دارد؟
در سال‌های اخیر کسانی مثل خانم یوسفی یک محفل نقد ادبی (مثل برنامه نقد ادبی یک ماه یک کتاب) مخصوص بانوان شاعر در حوزه هنری و نهاد کتابخانه‌های عمومی ایجاد کرده‌اند ولی ما معمولاً در بحث دعوت از منتقدان خانم همیشه مشکل داشتیم و اغلب تعداد کمی از منتقدان خانم دعوت ما را قبول می‌کنند. شاید علتش این باشد که معمولاً خانم‌ها رویکرد محتاط‌تری دارند و ممکن است فکر کنند اگر بخواهند منتقدانه به یک اثر نگاه کنند باعث رنجش دیگران می‌شوند یا دلایل دیگری مثل این. هر چند همه می‌دانند که نقد یک کار تخصصی است و منافاتی با دوستی‌ها و محبت‌ها ندارد، اما به هر دلیل تعداد خانم‌های منتقدی که در زمینه نقد ادبی فعالیت می‌کنند نسبت به آقایان کمتر هستند، اما قطعاً دلیل حضور منتقدان خانم در برنامه‌های نقد ادبی نبود تخصص یا تحصیلات دانشگاهی مرتبط نیست، چون در همین محافلی که به آن‌ها اشاره کردم بیش از ۳۵ نفر منتقد خانم حضور داشتند و با دقت نظر بالایی آثار را مورد نقد و بررسی قرار می‌دادند.
با توجه به حضور شما در محافل مختلف آیا گمان می‌کنید در این رابطه بحث تفاوت یا نگاه جنسیتی دخالتی در حضور یا عدم حضور بانوان دارد؟
خیر! در این زمینه اصلاً چنین مسائلی دخالت ندارد و من فکر می‌کنم هر کس که توانمند‌تر باشد و بتواند وقت و انرژی زیادی برای آن صرف کند می‌تواند به موفقیت‌های بهتری دست پیدا کند. کما اینکه من در طول سالیان متمادی دیدم که اگر شعر خوب بنویسیم مورد توجه استاد‌ها و حتی تعریف و تمجید مقام معظم رهبری هم قرار می‌گیریم همانطوری که قبلاً در محافلی که در حضور ایشان برگزار می‌شد بار‌ها اتفاق افتاده بود و مطمئنم که در این رابطه هیچ تفاوت نگاه جنسیتی وجود ندارد. واضح است که خانم‌ها باید به این مقوله جدی‌تر نگاه کنند، سطح مطالعه‌شان را ارتقا دهند و هر چه می‌توانند بیشتر بنویسند و کمی هم انتقادپذیرتر باشند چه اینکه ممکن است عدم انتقادپذیری هم در بحث نقد مؤثر باشد و لازم است در این زمینه بیشتر کار کنیم.
یعنی شما مسئله نداشتن روحیه نقدپذیری را هم جزو مشکلات حوزه نقد ادبی بانوان می‌دانید؟
بله! چه خانم‌ها و چه آقایان باید انتقادپذیر باشند. روحیه نقدپذیری کمک می‌کند تا شعر پیشرفت کند البته خانم‌هایی که در محافل ادبی شرکت می‌کنند از نقد خوب استقبال می‌کنند و اینگونه نیست که نقدپذیر نباشند.
ارزیابی شما از سطح فعالیت زنان شاعره در حوزه‌های جدی‌تری مثل عرصه‌های سیاسی چیست؟
من فکر می‌کنم روحیه عملکرد محتاطانه که نزد خانم‌ها بیشتر از آقایان است باعث شده که آن‌ها در عرصه‌های سیاسی کمتر ورود پیدا کنند یا شاید علت مهم دیگر این مسئله علاقه‌مندی کمتر آن‌ها باشد، چون جنبه احساسی شعر بیشتر مد نظر آنهاست و مسائل سیاسی، چون وجه احساسی غالبی ندارند مورد توجه خانم‌ها قرار نمی‌گیرند تا به آن ورود کنند. در واقع عرصه‌هایی که جنبه زنانگی بیشتری دارند در مقایسه با دیگر حوزه‌ها زنان حضور مؤثرتر و قدرتمندتری در آن خواهند داشت. کسی نمی‌تواند ادعا کند که جنسیت تأثیری در نوع سرایش اشعار ندارد، احساسات خانم‌ها با مسائلی مثل مباحث انسانی برانگیخته می‌شود و، چون در عرصه سیاسی کمترین سطح احساسات دخیل است طبیعی است که خانم‌ها برای ورود شاعرانه به آن علاقه زیادی نداشته باشند. البته در مسائلی که لازم بوده یا در مورد آن‌ها تأکیداتی وجود داشته خانم‌ها با قدرت و قوت وارد شده و آثار خوبی را هم تألیف کرده‌اند.
شما تجربه شعرخوانی را در محضر مقام معظم رهبری دارید، ایشان به عنوان عالی‌ترین مقام کشور و نیز شخصیتی متبحر و مسلط در حوزه ادبیات و شعر یکی از قوی‌ترین پشتوانه‌های شعرا در کشور محسوب می‌شوند. آیا در بحث شعر بانوان هم این حمایت باعث ترقی و حرکت رو به جلو در آن‌ها شده است؟
بسیار مؤثر بوده است برای من که سال ۸۶ برای اولین بار تجربه شعرخوانی را در حضور ایشان لمس کردم. تشویق ایشان که با گفتن کلمه «طیب الله» به من فرمودند در سرایش اشعار به من کمک زیادی کرد و پس از آن در سال ۹۵ که این تجربه دوباره تکرار شد و تقدیر‌هایی که از سر لطف به دو ترکیب‌بند من ابراز کردند خیلی باعث تشویق و دلگرمی‌ام شد. من در سفری که برای بزرگداشت سعدی به کشور بلغارستان داشتم وقتی برای خانم‌های نویسنده اهل آن کشور که در جلسه حضور داشتند تعریف کردم که رهبر کشورمان ضمن برگزاری جلسات شعری به عنوان یک متخصص و حامی بزرگ شعر و ادبیات شناخته می‌شوند برایشان تعجب‌آور بود و می‌گفتند خوش به حال شما که عالی‌ترین مقام مملکت‌تان از شعر و زنان ادیب حمایت می‌کنند. می‌دانم که بسیاری از شعرا به دلیل حضور در این جلسات و دیدار‌ها حتی به شعر گفتن روی آوردند و برای پیدا کردن فرصت حضور در آن به تقویت اشعارشان پرداخته‌اند، چون می‌خواهند شعرشان شایستگی خوانده شدن در محضر ایشان را پیدا کند. بسیاری از افراد را می‌شناسم که می‌گویند فقط برای دستیابی به این موضوع شاعر شده‌اند. حمایت ایشان باعث شده است تعداد زنانی که در این حوزه فعالیت دارند بسیار بیشتر از گذشته باشد. در واقع حمایت ایشان از شعر و ادبیات بزرگ‌ترین، قوی‌ترین و مؤثرترین عامل و مشوق برای فعالان این عرصه است. یکی از دلایلی که طی سالیان اخیر باعث بالا رفتن تعداد آثار و تألیفات خانم‌ها در حوزه ادبیات و شعر شده، حمایت‌های مقام معظم رهبری از این حوزه مهم است و این توجهات باعث شده است زن ایرانی متوجه جایگاه رفیعش شود و بتواند از یک موقعیت برتر و تازه‌ای به دنیا و اتفاقاتش بپردازد بدون اینکه ارزش‌هایش زیر پا گذاشته شود.
پیشنهاد و راهکار شما برای تقویت جریان شعر و زبان و ادبیات فارسی در برنامه‌های رسانه ملی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چیست؟
واقعیت این است که جریانات ادبی به این تغییرات خیلی خوشبین هستند، چون هم آقای جبلی و هم آقای اسماعیلی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دیدار با فعالان زبان و ادبیات فارسی جزو اولین اقداماتشان بود و این مسئله خیلی برای جامعه ادبی کشور امیدوارکننده است و آینده روشنی برای ادبیات و شعر که هنر اول ما ایرانیان است در صدا و سیما و وزارت ارشاد قابل تصور است. استفاده از افرادی که در این زمینه تخصص دارند به ویژه در زمینه دیپلماسی ادبی و فرهنگی اثرگذاری خیلی خوبی می‌تواند داشته باشد. برای تقویت این مسیر باید بحث نهضت ترجمه مورد توجه ویژه‌ای قرار گیرد تا ترجمه آثار برجسته زنان ادیب ایرانی در دیگر کشور‌ها معرفی و شناخته شود. البته من، چون در این رابطه فعالیت‌هایی دارم می‌دانم که برخی آثار ادبی کشورمان به زبان‌های مختلفی مثل انگلیسی، عربی، اردو، کره‌ای، روسی و چند زبان دیگر انجام شده، اما قطعاً نیازمند حمایت و تقویت بیشتری است. ضمن اینکه حضور بانوان قدرتمند در عرصه‌هایی مثل شعر و ادبیات می‌تواند به بحث نمایش جایگاه و موقعیت زن از منظر نگاه ایرانی اسلامی کمک بسیار زیادی کند. امیدوارم رسانه ملی زمان مناسبی را به برنامه‌های ادبی اختصاص دهد و تعداد برنامه‌های مرتبط را در کنار تقویت برنامه‌هایی که برای مخاطب عام طراحی می‌شوند، با برگزاری نشست‌های تخصصی پوشش دهد.
