سرویس جامعه جوان آنلاین: مزاحمت‌های صورت گرفته توسط جنگنده امریکایی برای پرواز ۱۱۵۲ هواپیمایی ماهان منجر به وحشت و زخمی شدن مسافران این پرواز شد. اقدامی که موجب مسئولیت بین‌المللی دولت امریکا بوده و قابلیت تعقیب حقوقی را از جمله در شورای ایکائو و دادگاه دادگستری بین‌المللی به دنبال خواهد داشت.
پس از تأسیس کنفرانس شیکاگو در دسامبر ۱۹۴۴ میلادی، سازمان بین‌المللی هواپیمایی (ایکائو) با تأیید مجمع عمومی سازمان ملل متحد و در ۱۳ می ۱۹۴۷ میلادی تشکیل شد و به یکی از سازمان‌های تخصصی ملل متحد تبدیل شد. وجود شبکه حمل و نقل هوایی سالم و قابل اطمینان که بخش مهمی از اقتصاد کشور‌ها نیز بدان وابسته است، نیازمند تدوین قواعد و مقررات کارآمد و مناسبی برای تضمین «امنیت پروازها» است که ایکائو این وظیفه را بر عهده دارد.
اساسنامه ایکائو در واقع قسمتی از کنوانسیون شیکاگو، ۱۹۴۴ میلادی است؛ بند «د» ماده ۳ کنوانسیون شیکاگو صراحتاً می‌گوید: «دولت‌ها متعهد می‌گردند که هنگام وضع مقررات در مورد هواپیما‌های کشوری خود، شدیداً به امنیت هواپیما‌های غیرنظامی توجه کنند». مقصود از هواپیما‌های کشوری در این کنوانسیون بر اساس بند «ب» این ماده، هواپیما‌های نظامی، گمرکی و انتظامی است. بنابراین تمامی کشور‌های عضو مکلفند توجه ویژه‌ای نسبت به بحث امنیت هواپیما‌های مسافربری داشته باشند که هواپیمای غیرنظامی محسوب می‌شوند؛ همچنین بر اساس بند «ط» ماده ۴۴ کنوانسیون، «ارتقای امنیت پرواز‌های هوایی بین‌المللی» یکی از اهداف راهبردی (استراتژیک) ایکائو برشمرده شده است.
مقررات سارپ یا هنجار‌ها و رویه‌های توصیه‌ای هم مجموعه استاندارد‌ها و قواعدی است که از سوی سازمان بین‌المللی هواپیمایی (ایکائو) تهیه و تدوین می‌شود. این مقررات به مباحثی، چون امنیت، مجوز کارکنان، بهره‌برداری از هواپیماها، فرودگاه‌ها، خدمات تردد هوایی، تحقیقات پیرامون سوانح و محیط زیست می‌پردازد. فقدان قواعد سارپ، سیستم هوانوردی را آشفته و بسیار خطرناک خواهد کرد. «امنیت و ایمنی پرواز» یکی از اهداف راهبردی و اساسی ایکائو است که همواره مدنظر بوده و از دولت‌های عضو درخواست شده تا در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تدابیر ویژه‌ای به کار بندند تا امنیت پروازها تأمین شود.
در این راستا ایکائو در قالب تهیه و تدوین برنامه‌های متعددی، چون برنامه جهانی امنیت هواپیمایی |GASP Global Aviation) Safety Plan) و نظایر آن از دولت‌های عضو موکداً درخواست نموده تا ضمن وضع مقررات ملی خاص درباره ایمنی پرواز، همواره بر اجرای آن‌ها نیز نظارت دقیق اعمال نمایند.
حال آنکه اقدام متجاوزانه امریکا در حریم هوایی سوریه نسبت به مخاطره افکندن امنیت پرواز هوایی تهران- بیروت بیانگر اهمال و بی‌توجهی آشکار این کشور در این زمینه بوده که نیازمند مواجهه جدی ایکائو با این مقوله است.
کنوانسیون جلوگیری از اعمال غیرقانونی علیه امنیت هواپیمایی هم در سال ۱۹۷۱ میلادی موسوم به کنوانسیون مونترال در این شهر کانادایی منعقد شد. ایران نیز در سال ۱۳۵۲ شمسی (۱۹۷۳ میلادی) بدان ملحق شده است. هدف از تصویب این کنوانسیون در مقدمه آن به خوبی منعکس شده است که بیان می‌دارد: «اعمال غیرقانونی علیه امنیت هواپیمایی کشوری، امنیت افراد و اموال را به مخاطره انداخته و بهره‌برداری سرویس‌های هوایی را شدیداً مختل و اعتماد مردم جهان را نسبت به امنیت هواپیمایی کشوری متزلزل می‌سازد.»
بند نخست از ماده یک این کنوانسیون بیان می‌دارد: «هر کس بر خلاف قانون و عامداً مرتکب اعمال زیر گردد مجرم شناخته می‌شود: الف- علیه سرنشین هواپیمای در حال پرواز به عمل عنف‌آمیزی مبادرت کند که طبیعت آن عمل امنیت هواپیما را به مخاطره افکند.»
اعتراف صریح «بیل اوربان» سخنگوی ستاد فرماندهی مرکزی ایالات متحده امریکا در غرب آسیا (سنتکام) در فردای روز حادثه به مزاحمت برای پرواز ماهان اعتراف صریح به ارتکاب جرم بوده و این اقدام مجرمانه مشمول کنوانسیون مونترال ۱۹۷۱ قرار می‌گیرد.
فارغ از موارد حقوقی مربوط به امنیت پروازها که از سوی ایالات متحده امریکا نقض شده، در ابعادی وسیع‌تر در حقوق بین‌الملل، می‌توان ارعاب افراد و ممانعت و مزاحمت در آزادی رفت و آمد آنان را نقض صریح حقوق بشر دانست.
حق آزادی تردد افراد در اسناد مختلف حقوق بشر از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر ۱۹۴۸ میلادی (بند ب ماده ۱۳)، میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی ۱۹۶۶ میلادی (بند ۲ ماده ۱۲)، کنوانسیون امریکایی حقوق بشر (ماده ۲۲)، پروتکل (۴) کنوانسیون اروپایی حقوق بشر (ماده ۲) و... انعکاس یافته است که حاکی از اهمیت این حق بنیادین بشری است. هیچ فرد یا دولتی هم حق ندارد با انجام اقداماتی، محدودیتی بدون دلیل برای حق آزادی تردد افراد ایجاد کند.
در همین زمینه خبرگزاری ایرنا هم به ماده یکم طرح پیش‌نویس مسئولیت کشور‌ها در برابر اعمال متخلفانه بین‌المللی ۲۰۰۱ میلادی اشاره کرده که «هر عمل متخلفانۀ بین‌المللی یک کشور، مسئولیت بین‌المللی آن کشور را به دنبال دارد». عناصر این عمل متخلفانه نیز در ماده ۲ این سند بیان شده است: «عمل متخلفانـۀ بین‌المللی یک کشور هنگامی است که رفتاری مشتمل بر فعل یا ترک فعل ارتکاب یابد که اولاً به موجب حقوق بین‌الملل قابل انتساب به آن دولت باشد، ثانیاً نقض تعهد بین‌المللی آن کشور را بنیان نهد.»
نادیده گرفتن اصل آزادی و امنیت پرواز هواپیما‌های غیرنظامی مطرح در کنوانسیون شیکاگو ۱۹۴۴ میلادی، نقض مقررات و توصیه‌های مختلف ایکائو راجع به امنیت پرواز، نقض حق آزادی تردد و رفت و آمد شهروندان مندرج در اسناد بنیادین حقوق بشری و همچنین اعتراف صریح امریکا در این زمینه جای تردیدی برای انتساب مسئولیت این عمل متخلفانه برای ایالات متحده امریکا باقی نگذاشته است.
در واقع کشورمان علاوه بر حق استفاده از ظرفیت‌های قانونی مقابله با این اقدام، نیازمند برخورد جامعه جهانی با امریکا و اخذ تعهد از این کشور مبنی بر عدم تکرار چنین جرایم مشابهی در آینده است.
نظر کا رشنا س
سوریه کمیته بررسی تشکیل می‌دهد
نماینده اسبق ایران در سازمان جهانی هواپیمایی با بیان اینکه رهگیری تهدیدآمیز هواپیمای مسافری خلاف پیمان شیکاگو است، گفت: طبق قانون، سازمان هواپیمایی سوریه در حادثه ایرباس تهران-بیروت ماهان کمیته بررسی حادثه تشکیل می‌دهد.
علیرضا منظری درباره تهدید نظامی ایرباس مسافری تهران- بیروت متعلق به ماهان که از سوی جنگنده‌های امریکایی در آسمان سوریه رخ داد، اظهار داشت: طبق کنوانسیون شیکاگو این یک اصل است که هواپیما‌های مسافری در رابطه با سامانه‌های نظامی، امنیت داشته باشند و طبق این کنوانسیون سامانه‌های نظامی نباید حالت تهدید برای هواپیمای مسافری داشته باشند و مسافران در امنیت کامل باشند.
معاون سابق سازمان هواپیمایی کشور ادامه داد: این حادثه در فضای کشور سوریه رخ داده است. آن اطراف هم پایگاه‌های نظامی غیررسمی وجود دارد، هواپیما‌های نظامی با ادعای «رهگیری» ارتباطی با هواپیمای مسافری برقرار کرده‌اند که البته هنوز از مکالمات هواپیمای مسافری با جنگنده‌ها و برج مراقبت دمشق اطلاعی نداریم و نمی‌توان دقیق اظهار نظر کرد، اما اگر فرض کنیم هواپیمای غیرنظامی فقط «رهگیری» شده است که باید طبق دستورالعمل، عمل کنند ولی اگر حالت رهگیری به صورت تهدید بوده باشد، این قانونی نیست و با رهگیری فرق دارد.
نماینده اسبق ایران در سازمان جهانی هواپیمایی افزود: به هر حال از شواهد این گونه برمی‌آید که جنگنده‌ها حالت تهدیدآمیز داشته‌اند و خلبان وضعیت را تهدیدآمیز تشخیص داده و طبق دستورالعمل نشسته است و از آن وضعیت تهدیدآمیز خارج شده است.
از آن منظر که این حادثه در آسمان کشور سوریه رخ داده این کشور می‌تواند جعبه سیاه ایرباس ماهان را بگیرد، مکالمات را دریافت کند، همچنین مکالمات جنگنده‌های نظامی را بگیرد و مکالمه‌های برج مراقبت دمشق را هم دریافت کند. منظری اضافه کرد: باید ریز جزئیات و مکالمات استخراج شود تا مشخص شود کدام بخش طبق مقررات عمل نکرده است.
بررسی این حادثه وظیفه سازمان هواپیمایی کشور سوریه است که باید در این باره کمیته بررسی حادثه تشکیل دهد، مکالمات برج مراقبت، خلبان ایرباس ماهان و جنگنده‌ها و همچنین جزئیات اتفاقات را جمع‌آوری و در نهایت موضوع را اعلام کند.
منظری تأکید کرد: اگر این رفتار جنگنده‌های امریکایی از سوی کمیته بررسی سانحه تهدید تشخیص داده شود و در واقع رهگیری تهدید بوده باشد، تخلف است و طبق ماده ۳ مکرر کنوانسیون شیکاگو نباید هیچ تهدیدی برای هواپیمای مسافری رخ دهد.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا کشور ایران باید درخواست تشکیل کمیته بررسی حادثه ایرباس ماهان را به دمشق بدهد؟ گفت: ما می‌توانیم به عنوان یکی از ذینفعان این حادثه، درخواست تشکیل کمیته بررسی سانحه بدهیم، اما این جزو وظایف اولیه سازمان هواپیمایی سوریه است که کمیسیون بررسی سانحه تشکیل دهد و پیگیری کند، اما کشور ایران نیز به عنوان کشور درگیر و ناظر به بررسی این کمیته دعوت می‌شود.
دیوان بین‌المللی دادگستری ورود کند
یک کارشناس حقوق کیفری بین‌المللی تعرض جنگنده‌های امریکایی به هواپیمای مسافربری ماهان را مغایر با کنوانسیون‌های بین‌المللی ناظر بر مقررات هواپیمایی کشور‌ها نظیر مونترال و شیکاگو دانست و گفت: می‌توان این اقدام را از شورای داوری سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی (ایکائو) و دیوان بین‌المللی دادگستری پیگیری حقوقی کرد.
فریدون جعفری درباره تعرض دو جنگنده امریکایی به هواپیمای مسافربری خطوط پروازی ماهان‌ایر ایران افزود: بر اساس اطلاعات موجود، اقدام امریکا مغایر اسناد، کنوانسیون‌ها و موازین بین‌المللی ناظر به مقررات هواپیمایی کشورهاست.
این استاد دانشگاه با اشاره به کنوانسیون شیکاگو ادامه داد: این کنوانسیون در هفتم دسامبر ۱۹۴۴ به تصویب رسید و طبق بند الف این کنوانسیون، کشور‌های عضو متعهد شده‌اند که سلامت پرواز‌های بین‌المللی را تأمین کنند. تقریباً همه کشور‌های دنیا از جمله امریکا، ایران و سوریه عضو این کنوانسیون هستند.
جعفری اظهار داشت: علاوه بر این، کنوانسیون مونترال که در سال ۱۹۷۱ تصویب و در ۲۶ ژانویه ۱۹۷۳ لازم‌الاجرا شده است نیز به این موضوع اشاره دارد. در این کنوانسیون هم سه کشور ایران، امریکا و سوریه عضو هستند.
کنوانسیون مونترال درخصوص جرایمی است که در محدوده پرواز‌های بین‌المللی قبل از پرواز، حین پرواز و قبل از باز شدن در‌های هواپیما اتفاق می‌افتد.
استاد حقوق جزا و جرم‌شناسی خاطرنشان کرد: کنوانسیون مونترال جرایم ارتکابی در داخل هواپیما مرتبط با هواپیماربایی و اقداماتی که به ضرر مسافران و پرواز بین‌المللی است را مطرح می‌کند و بیشتر به اشخاص حقیقی اشاره دارد تا حقوقی.
جعفری تصریح کرد: در چارچوب کنوانسیون مونترال امکان پیگیری حقوقی موضوع تعرض دو جنگنده امریکایی به هواپیمای مسافربری خطوط پروازی ماهان‌ایر ایران وجود دارد.
بر اساس بند «د» ماده ۳ کنوانسیون شیکاگو میان هواپیما‌های دولتی و هواپیما‌های هوانوردی کشوری تفاوت قائل می‌شود و پرواز‌های بین‌المللی هواپیما‌های مسافربری را در قالب هوانوردی کشوری قرار می‌دهد و دولت‌ها را به تأمین سلامت هوانوردی کشوری مکلف می‌کند.
این حقوقدان با اشاره به ماده ۹ کنوانسیون شیکاگو افزود: در ماده ۹ کنوانسیون شیکاگو مناطق ممنوعه تعیین شده است. دولت امریکا مدعی است هواپیمای ایرانی وارد منطقه ممنوعه شده، اما بحث اینجاست که آیا دولت امریکا که بدون مجوز و تأیید موازین بین‌المللی در منطقه حضور دارد و آن‌طور که از رسانه‌ها و اعلام دولت سوریه برمی‌آید، برخلاف نظر دولت سوریه در منطقه حضور دارد و در واقع امریکا دولت متجاوز محسوب می‌شود، حق ندارد که منطقه ممنوعه اعلام کند.
جعفری تصریح کرد: اقدام امریکا برخلاف موازین کنوانسیون شیکاگو است و منطقه ممنوعه طبق تعریف کنوانسیون در ماده ۹ باید تعریف شده و بدون تبعیض اجرا شود و از دولت سرزمینی مجوز داشته باشد یعنی در چارچوب موافقتنامه حضور نظامی داشته باشد که این مسئله در مورد امریکا و سوریه به عنوان دولت مقیم رعایت نشده است.
ضمن اینکه بند «هـ» ماده ۴۴ کنوانسیون نیز همه دولت‌های متعهد را به توسعه سلامتی و ایمنی پرواز برای هواپیما‌های مسافربری بین‌المللی مکلف می‌کند.
جعفری گفت: ماده ۸۵ کنوانسیون راجع به حکمیت یا حل اختلاف و داوری دو موضوع را پیش‌بینی کرده است؛ شورای داوری که در ایکائو (سازمان بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی) تشکیل می‌شود و متشکل از نماینده دولت مدعی خسارت و دولتی که مرتکب شده است و نفر سومی را شورا تعیین می‌کند البته این شورای داوری را طرفین می‌توانند نپذیرند که اگر این‌طور شود، دیوان بین‌المللی دادگستری هم می‌تواند به عنوان مرجع حل اختلاف قرار گیرد.
متخصص حقوق کیفری بین‌المللی خاطرنشان کرد: شرایط جنگی و جنگ بر اساس مفاد صریح ماده ۸۹ کنوانسیون مونترال هیچ تأثیری بر تعهد دولت‌ها و کشور‌ها بر رعایت تکالیف الزامات مرتبط با تأمین امنیت هوانوردی بین‌المللی ندارد یعنی دولتی نمی‌تواند به دلیل شرایط جنگی، موازین و تکالیف کنوانسیون را رعایت نکند در واقع در هر حالت مفاد این کنوانسیون باید تضمین شود.
جعفری اظهار داشت: اگر بر اساس پیگیری‌های حقوقی و اسناد و کنوانسیون‌های بین‌المللی امریکا مقصر شناخته شود، این کشور رفتار مغایر نزاکت بین‌المللی انجام داده است همچنین اجازه اقدام متقابل به کشور خسارت‌دیده یعنی ایران در چارچوب ضوابط داده می‌شود.
همچنین این اقدام محکومیت در فضای بین‌المللی برای امریکا تلقی می‌شود که قواعد و موازین و مقرراتی را که خود پذیرفته، رعایت نکرده است و باید کلیه خسارات جانی و مالی وارده در چارچوب کنوانسیون‌ها را جبران کند.
جعفری افزود: طبق کنوانسیون مونترال به مخاطره انداختن ایمنی و سلامت هوایی مسافران جرم تعریف شده و جرایم قابل رسیدگی در کشور‌های صالح است بنابراین اشخاص حقیقی نیز می‌توانند شکایت کنند.
