مسعود محمدی در گزارشی مفصل به بازخوانی سوابق، تحلیل شخصیت و مواضع محمد حسن (محسن) سازگارا پرداخته است.به گزارش خبرنگار «تابناک»، این گزارش طولانی و جالب از تولد و آغاز زندگی محسن سازگارا، آغاز و به حال حاضر و مواضع و اظهارات اخیر وی پایان می‌یابد.این بار تابناک به دنبال قسمت اول و دوم این گزارش، بخش سوم گزارش را که به برهه سال 76 تا زندانی شدن وی به خاطر روزنامه جامعه است را منتشر می کند.
8. خرداد 76 و پروژه جامعه
سازگارا در حالی که همچنان در بخش صنعت فعال بود، در حلقه روشنفکران دینی که پروژه ای برای اسلام-زدایی و در واقع سکولاریزه کردن اسلام انقلابی بود قرار گرفت و با مهندس سحابی همسخن شد. این مواضع را به صورت علنی در اظهارات او در سال هایی که به خارج از کشور رفت می توان مشاهده کرد که بعداً به آنها خواهیم پرداخت. اما در اینجا روند شکل گیری یکی از سازمان های تبلیغاتی این گروه، یعنی شرکت جامعه را مرور می کنیم.
محسن سازگارا شرکت جامعة روز را با حمایت تنی چند از همفکرانش راه انداخت تا از انتشار روزنامة جامعه به شکلی سیستماتیک پشتیبانی کند. این طرز کار کردن در فضای مطبوعاتی ایران و بخصوص در بخش غیردولتی سابقة چندانی نداشت و به همین دلیل به نظر می رسد سازمان دهندگان این تشکیلات پیش بینی می کردند که در انتشار روزنامه با مشکل مواجه خواهند شد و در صورت نداشتن پشتیبانی سازمان یافته امکان فعالیت مداوم و بمباران تبلیغاتی جامعه را نخواهند یافت. شرکت جامعه در واقع حلقة اصلی روزنامه های زنجیره ای بود و هم حلقة رابط تولیدات فکری حلقة کیان با این روزنامه ها.
تحریریه جامعه در بهمن 76 شکل گرفت و در رأس آن، ماشاءالله شمس‌الواعظین، سردبیر کیان نشست که دوستانش او را به نام محمود شمس می شناختند. شمس‌الواعظین با ده سال سابقة سردبیری روزنامه کیهان، حمیدرضا جلایی‌پور، بدون پیشینه‌ای در مطبوعات که منزل بزرگ پدری اش در قلهک محل جلسات سخنرانی عبدالکریم سروش بود، و محمدمحسن سازگارا به عنوان سرمایه‌گذار اصلی، جامعه را راه انداختند.
سازگارا پیش از انتشار جامعه مؤسسه‌ای مطبوعاتی را اداره می‌کرد که از جمله نشریات آن، هفته‌نامة آینه بود. بدنه و تحریریة جامعه، ترکیبی دوگانه از روزنامه نگارانی بود که بخشی از آنها روزنامه‌نگار حرفه ای بودند و بخشی دیگر، سیاسی بودنشان بر مطبوعاتی بودنشان می چربید. ترکیب تحریریة جامعه را حسین قندی، استاد روزنامه نگاری در دانشگاه شکل داد که تجربه ای موفق در سردبیری روزنامة اخبار داشت. دوگانگی سیاسی / حرفه ای در تحریریة جامعه، ناشی از اعمال نظرهای شمس الواعظین و تغییراتی بود که او در ترکیب مورد نظر حسین قندی داد.
در اصول ده گانة جامعه که شمس‌الواعظین به عنوان سرمقاله نخستین شماره نوشت توضیح داده شد که «جامعه بنای آن را ندارد که به روال دیگر روزنامه‌ها اخبار اصلی صفحه نخست خود را از اظهارات رهبر و مقامات بلندپایه مملکتی» برگزیند، و اگر ناچار به سانسور بخشی از مطلبی باشد، عبارت سانسور شده را با علامت [...] مشخص می‌کند و حاضر است تریبونی برای «همه جریان ها و جناح ها» باشد که دیدگاه های خود را بیان کنند و اگر کسی حاضر به چاپ مقاله اش با نام خود نباشد آن را با امضای «با مسئولیت سردبیر» چاپ خواهد کرد. اگرچه گردانندگان جامعه مدعی بودند مستقل هستند اما این «اصول» هیچ معنی نداشت جز ایجاد تریبونی علیه نظام و برای رانده شدگان از عرصة سیاست.
ادعای استقلال روزنامة جامعه خیلی زود رنگ باخت و مشخص شد که گردانندگان و سرمایه گذاران آن قصدی غیر از آنچه می گویند دارند. «پس از نوروز 77 و با انتشار خبر بازداشت غلامحسین کرباسچی، شهردار وقت تهران جامعه با اینکه خود را روزنامه ای مستقل می خواند، شیوة پرداختنش به ماجرای کرباسچی و تحلیل ها و موضع گیری های آن در این زمینه به گونه ای بود که از دید خیلی از اهل مطبوعات با موضع مستقل فاصله داشت و حتی در مواردی جامعه را به ارگان هواداران غلامحسین کرباسچی تبدیل کرد». اقدامات بعدی این روزنامه نیز به گونه ای بود که منجر به طرح شکایات مختلف علیه آن در محاکم قضایی شد و سرانجام دادگاه در 30 تیر 1377 رأی به تعطیلی آن داد.
اما سازگارا و حلقة دوستانش بلافاصله روزنامة دیگری با عنوان توس را منتشر کردند که از هر نظر شبیه جامعه بود. این یکی هم مدتی بعد تعطیل شد. وظیفة این روزنامه های زنجیره ای اجرای شکل جدید و پیچیده ای از «ترور» بود. در واقع، روند حذف نیروهای انقلابی که در سال های اول انقلاب توسط گروهک-های معاند به صورت ترور فیزیکی صورت می گرفت، در دورة جدید به صورت ترور شخصیت و اندیشه دنبال شد. ایراد انواع اتهامات با ابزارهای مختلف (شایعه، طنز، و...) و ترویج اندیشه های غربی ضد دین و ضد ارزش های انقلابی کلیت این پروژه را شکل می داد. این موضوع را شمس الواعظین نیز در خاطراتش از راه-اندازی آن روزنامه ها می گوید و یادآوری می کند که «جرقه اولیه انتشار روزنامه جامعه در جلسات چهارشنبه‌های ماهنامه کیان زده شد که در آنها تعدادی از مولدان اندیشه دینی دور هم جمع می‌شدند و بحث می کردند؛ مانند آرش نراقی، ابراهیم سلطانی (که بعد از شمس سردبیر کیان شد)، حجاریان، دکتر سروش، محسن کدیور، هادی سمتی، مصطفی تاج‌زاده، اکبر گنجی، حسین قاضیان، علیرضا علوی‌تبار، حمیدرضا جلایی‌پور، رضا تهرانی و گاهی هم محسن سازگارا».
از این «روشنفکران دینی»، گنجی و نراقی به تأیید همجنسگرایی تحول فکری پیدا کردند؛ حجاریان و تارج-زاده و برخی دیگر در فکر براندازی نرم افتادند؛ سازگارا حقوق بگیر صهیونیست ها شد؛ و سروش به انکار وحی برآمد. اکنون روشن است که پروژة روشنفکری دینی چه اهدافی را دنبال می کرد و چگونه در صدد زدن ریشة دین و دینداری و ارزشمداری بود. شمس در همان خاطراتی که برای مریم شبانی تعریف کرده ابعاد دیگری از این پروژه را آشکار نموده و توضیح می دهد که در همان جلسات حلقة میان بود که «مسئله امکان حضور یک جریان جدید اصلاح‌طلب در عرصة سیاست به بحث گذاشته می‌شد اما بخش قابل توجهی از اعضا نسبت به ورود حلقه کیان به عرصه فعالیت مستقیم سیاسی و جریان‌های سیاسی تردیدهای جدی داشتند و صریحاً مخالف بودند.
در این فضا، آقای سازگارا جرقه راه‌اندازی یک روزنامه را زدند ولی از آنجایی که بخش قابل توجهی از دوستان حلقه کیان مخالف انتشار یک روزنامه بودند، آرام‌آرام مباحث مربوط به ورود به عرصه روزنامه‌نگاری عمومی در خارج از حلقه کیان دنبال شد. این جلسات در دفتری در خیابان کریم‌خان‌زند با حضور دکتر سروش، جلایی‌پور، من و سازگارا برگزار شد تا فضای دموکراتیک جلسات حلقه کیان حفظ شود و این مسئله گسست‌هایی را دامن نزند». وی اشاره می کند که راه اندازی این روزنامه برای «کامل کردن سازمان ها و نهادهاای بود که باید بار اصلاحات را بر دوش می کشیدند» و:
«من با این نگاه راه‌اندازی روزنامه را ضروری می‌دانستم و در این ضرورت یک مشوق خیلی بزرگ داشتم که بسیار برای او احترام قایل بودم: دکتر عبدالکریم سروش. و یک مدیر آماده به کار و دارای سابقه مدیریتی به نام آقای سازگارا و یک جلایی‌پور فارغ‌التحصیل جامعه‌شناسی سیاسی از دانشگاه لندن که پای کار بود. من این سه ضلع مهم را به عنوان روزنامه‌نگاری که در آرزوی انتشار روزنامه به سبک و مدلی آرمانی بود کامل کردم. ...بدین‌ترتیب طبق گفته هیأت‌مدیره من لوکوموتیوران این قطار شدم و آقای سازگارا مسوولیت ساختارسازی آن را برعهده گرفت و آقای جلایی‌پور مدیریت مسئول و صاحب امتیاز آن شد و در رأس همة اینها دکتر سروش تئوری‌پرداز این مجموعه شد.
شمارش معکوس که آغاز شد به دکتر سروش گفتم خیلی نگران واکنش‌های احتمالی دوستان روشنفکری دینی هستم و اگر مصالحه‌ای صورت گیرد تا ما از آن پتانسیل‌ها در روزنامه جامعه استفاده کنیم، راه این حرکت جدید هموارتر می‌شود و گام‌ها با اطمینان بیشتر برداشته خواهد شد اما دکتر سروش تنها یک جمله به من پاسخ دادند و گفتند: بعدها دوستان به دنبال موفقیت‌های روزنامه جامعه به این قافله خواهند پیوست و نگران نباشید. اما من خیلی نگران بودم. دکتر سروش حامی ما بود. ...در این شرایط آقای گنجی مصاحبه‌ای با دکتر سروش انجام دادند و سئوال محوری این مصاحبه از دکتر سروش این بود که آیا مقتضای روشنفکر دینی بودن، باقی ماندن در محدوده تولید معرفت است یا در صورت نیاز اجتماعی یک روشنفکر می‌تواند به عرصه‌های دیگر هم سر بکشد و این عرصه‌ها را مدیریت بکند. آقای‌دکتر سروش اما پا را فراتر گذاشت و گفت که روشنفکری دینی می‌تواند عرصه‌های دیگر را هم مدیریت کند و لازم است تا ایده‌ها تبدیل به نسخه عملی شوند و مردم و افکار عمومی را نسبت به برتری این ایده مجاب کند.»
شاگردان سروش در پی این «فتوا» برای قبضة قدرت، یک جنگ روانی وسیع را ترتیب دادند و حتی آن کسانی از حلقة کیان که با فعالیت روزنامه نگاری مخالف بودند به این میدان وارد شدند و آن هم با شدتی تعجب برانگیز:
«به محض انتشار روزنامه جامعه دوستانی که مخالف ورود جریان روشنفکری دینی به عرصه جامعه بودند به چند دسته تقسیم شدند. هم راه نو را منتشر کردند و هم بعدها صبح‌امروز را. جناح چپ آنها صبح‌امروز را منتشر کرد و جناح میانه راه نو را. ...بخش‌های مخالف راه‌اندازی روزنامه جامعه در میان اعضای حلقه کیان و روشنفکری دینی زمانی به ضرورت انتشار مطبوعات عمومی رسیدند که ما به زندان افتاده بودیم و آنها احساس کرده بودند که ظلمی مضاعف به بخشی از پیکره‌شان شده است و از موضع پرکردن خلأ که این قافله بی‌پرچم نماند، به سرعت برای انتشار روزنامه‌های جایگزین اقدام کردند. انگیزة آنها کاملاً صادقانه و دوستانه بود. ...روزنامه صبح‌امروز در بستری خاص تعریف شد و به قول آقای عبدی به‌عنوان توپخانه اصلاح‌طلبان شناخته می‌شد.»
صبح امروز را سعید حجاریان و اکبر گنجی اداره می کردند و حجاریان در آن موقع در مصاحبه ای گفت که هدفشان از راه اندازی صبح امروز روزنامه نگاری نیست بلکه استفاده از روزنامه نگاری برای مبارزه سیاسی و کسب قدرت است. در آن زمان کمتر کسی از مردم می دانست که در پس روزنامه های زنجیره ای، جنگ برای تصاحب قدرت و تداوم این تصاحب در جریان است:
«...من پس از 30 شماره از انتشار جامعه یک پیام بسیار محبت‌آمیز از آقای خاتمی دریافت کردم و یک پیام از عطاءالله مهاجرانی در ستایش این حرکت تازه. حتی آقای مهاجرانی در مقام وزیر ارشاد یک شب به دفتر روزنامه آمد و بدین‌ترتیب روزنامه جان گرفت و بدون تبدیل شدن به ارگان روشنفکری دینی به کار خود ادامه داد. ...مهاجرانی به‌عنوان وزیر ارشاد و سخنگوی دولت از روزنامه ستایش کرد و گفت که هر کاری دربارة روزنامه جامعه دارید مستقیماً با شخص من مطرح کنید. احساس ما این بود که در روحیه آقای مهاجرانی آمادگی برای تکفل ریاست‌جمهوری بعد از خاتمی وجود دارد و ایشان تلاش دارد تا به صورت غیرمستقیم از حرکت روزنامة جامعه به مثابه جریان ایده‌آل خودش حمایت کند.»
عطاءالله مهاجرانی در پی افشای ماجرای ازدواج پنهانی اش از سیاست کنار کشید و به انگلیس رفت و در یک ویلای پانصد هزار پوندی سکونت گزید و به تدریس و تحقیق در دانشگاه .......... سرگرم شد. شمس در این خاطرات ذکری هم از وضعیت مالی روزنامه جامعه می کند و مدعی می شود که با سرمایة 27 میلیون تومان آن را راه انداختند. اما در همین مصاحبه می گوید وزیر ارشاد وقت با اختصاص کاغذ دولتی از انتشار روزنامه حمایت می کرد که البته بعداً معلوم شد این کار را احمد بورقانی و عیسی سحرخیز و به ظن قوی با دستور مهاجرانی انجام داده بودند.
احمد بورقانی در اعتراض به توقیف روزنامه های زنجیره ای از سمتش کناره گرفت و سحرخیز در پی ماجرای روزنامه زن و شکایت مدعی العموم، محاکمه و محکوم و منفصل از خدمات دولتی شد و بعدها به صف اپوزیسیون ضد نظام پیوست (سحرخیز یکی از عوامل اجرایی حلقة کیان بوده و گفته می-شود نشریة اینترنتی پیک نت را اداره می کند. پیک نت یکی از سایت هایی است که در انتشار شایعات ضدنظام کاملاً همسو با سیاست های مؤسسة امریکن اینترپرایز عمل کرده و از جمله هتاک ترین سایت ها به دین و بخصوص اسلام و انقلاب به شمار می آید).
این شمایی کلی از وضع افرادی بود که در حلقه کیان حضور داشتند و یا با آن مرتبط بودند. سازگارا در این فضا و با این افراد برای پیاده کردن ایده ها و تزهای روشنفکری دینی همکاری می کرد. شکست این پروژه باعث شد تا این حلقه فروپاشیده و هر یک از اعضای آن در سطحی دیگر برنامه های خود و ایده های استاد خود را دنبال کنند. در این میان، سازگارا که از طرف دستگاه قضایی بازداشت و محاکمه و زندانی شده بود دست به اعتصاب غذا زد تا توجه محافل جهانی را به خود جلب کند. پس از این کار، و آزادی از زندان، ادامة حضور خود را در کشور امکان پذیر ندید و راهی غرب شد.
9. از «شهادت» کشمیری تا جامعه مدنی بدون ولایت فقیه
آیا سازگارا یک اصلاح طلب و خواهان سهمی از قدرت و جایی در حکومت بوده است؟ در فعالیت های سیاسی قطعاً نخستین هدف، کسب قدرت (مستقیم یا غیرمستقیم) است. اما در مورد سازگارا و امثال او، که در چهارچوب پروژة روشنفکری دینی دست به فعالیت سیاسی زده و اشغال بالاترین بخش هرم قدرت را هدف قرار داده اند، طرح این سؤال جدی تر و پاسخ آن پیچیده تر است. پیچیدگی موضوع از آنجاست که روشنفکری دینی در پی جداسازی دین از سیاست است تا دین را در محدودة فرد محبوس نموده و عقل را جایگزین شرع نماید. خودِ این فرایند، سیاسی است. اگر روشنفکری دینی را نحله ای فکری در چهارچوب دین بدانیم، نتیجه این خواهد بود که روشنفکران دینی فعالیت سیاسی می کنند و در واقع دین آنها هم از سیاست جدا نیست.
اگر روشنفکری دینی را نحله ای فکری بدانیم که دین را هم به عنوان یک موضوع تفکر شامل می شود، در این صورت روشنفکران دینی فعالانی سیاسی یا اجتماعی هستند که از دین استفادة ابزاری می کنند. این تناقض را تا به حال این گروه نتوانسته اند حل کنند و به طریق اولی اساساً «روشنفکری دینی» ترکیبی اشتباه است. روشنفکری به معنای خاص آن هیچ قیدی را برنمی تابد. چسباندن قید دینی به آن برای فریب دادن افکار عمومی است تا اندیشه های التقاطی و حتی ضد دین را با برچسب دین ترویج نمایند و از حساسیت اذهان و افکار نسبت به آن اندیشه ها بکاهند و این همان ایدة «مذهب علیه مذهب» است. بسیار معنادار است که اغلب قریب به اتفاق این «روشنفکران دینی» مورد استقبال غرب و به ویژه انگلیس که سابقة طولانی در اسلام ستیزی و فرقه سازی دارد می باشند.
حضور همة گروه های سیاسی در کشور و فعالیت سیاسی و نه نظامی، از طرح هایی بود که در اوایل انقلاب ارائه شد سازگارا در تهیه آن نقش داشت. طبق این طرح گروه های مختلف در صورتی که سلاح های در اختیار خود را تحویل می دادند می توانستند به فعالیت و رقابت سیاسی ادامه دهند. هدف این طرح چنان که سازگارا بعدها در خارج کشور گفت، این بود که از برخورد تند میان این گروه ها و نیروهای انقلابی مدافع نظام جلوگیری شود. چنین اتفاقی نیفتاد و گروهک های مزبور دست به سلاح بردند و قصد براندازی مسلحانه کردند و به تبع آن نیروهای انقلاب هم با آنها برخورد نمودند که به قلع و قمع و فرار اعضای گروهک ها انجامید. سیر وقایع آن روزها نشان داد که اساساً گروهک های مسلح و غیرمسلحی که نظام جمهوری اسلامی را قبول نداشتند، وابستگی عمیقی به بیگانگان داشته و با جامعة ایران و باورهای اسلامی مردم بسی بیگانه بودند.
گذشته از اینکه سازگارا هیچ گاه حاضر نشده واقعیت آن دوران را بگوید و اعلام کند که آن گروهک ها حتی قبل از اقدام مسلحانة علنی برای براندازی نظام چه جنایاتی را مرتکب شده بودند و تحمل وجود آنها خیانت به مردم بود، طرح حضور و فعالیت سیاسی آنها را در کشور در سال های بعد دنبال کرد. وابستگی او به نهضت آزادی، گرایش به افکار التقاطی، و همکاری درازمدت و عمیق با کسانی همچون بهزاد نبوی (که سابقة وابستگی و تعلق خاطر شدید به سازمان مجاهدین خلق دارد) و کشمیری (که عضو منافقین و عامل اصلی انفجار نخست وزیری بود)، و یا عطیانفر که سابقة وابستگی او به جریان نفاق هم آشکار است علائمی هستند دالّ بر تمایل به تغییر ساختار نظام جمهوری اسلامی. این تمایل از همان آغاز در وی وجود داشته و بعداً در دورة اصلاحات، تا موقعی که در داخل کشور بود بروز مقطعی و مهارشده داشت و سپس در خارج کشور کاملاً علنی گردید.
در مورد سازگارا، باید گفت که وی در یک مقطع از ادامة فعالیت سیاسی در حکومت کنار کشید و وارد حوزه صنعت شد. این دوره همزمان بود با حضور و ارتباط او با حلقة کیان. احتمال زیادی می توان داد که وی با توجه به مظنونیتی که در زمینة دست داشتن در انفجار مقر نخست وزیری به وی وجود داشت در پی این بود تا فرارسیدن موقع مناسب در بخش های کمتر سیاسی حضور داشته باشد و بخش صنعت که با تخصص دانشگاهی او سازگار بود و کسی مانند بهزاد نبوی هم می توانست حمایتش کند، بهترین گزینه تشخیص داده شد.
در این مقطع بود که زمینة مالی راه اندازی شرکت جامعه روز هم به عنوان بازوی رسانه ای اصلاح طلبان فراهم گردید. در واقع، با دقت در فعالیت های سازگارا و همفکرانش در این مقطع می توان دریافت که پروژة اصلاحات اصلاً برای اصلاح – به مفهوم درست آن یعنی بهتر نمودن وضعیت یا ساختار موجود – نبود بلکه هدف آن تغییر ساختار و تعبیة افراد مورد نظر در آن بود. از این زاویه می توان نتیجه گرفت که هدف سازگارا و همفکران او این نبوده که در نظام و حکومت جایگاه و سهمی داشته باشند بلکه آنها اساساً خواهان تغییر بنیادی نظام بوده و چنان که بارها اعلام کرده اند در پی تبدیل جمهوری اسلامی به یک جمهوری لیبرالیستی هستند. اینها را می توان براندازان قدرت طلب عنوان داد که وجود نظام جمهوری اسلامی را برنمی تابند.
10. در زندان
با روی کار آمدن محمد خاتمی و راه افتادن روزنامه های زنجیره ای، سازگارا مدیرعامل روزنامة جامعه شد و با بسته شدن جامعه، راهی توس گردید و پس از آن به زندان محکوم شد که به خاطر ناراحتی قلبی به زندان نرفت. بعداً دو بار زندانی شد که بار دوم دست به اعتصاب غذای شصت و پنج روزه زد و به دلیل مشکلات جسمی ناشی از این اقدام آزاد گردید. پس از این ماجراها برای معالجه به انگلستان رفت در حالی که در ایران محکوم به یک سال زندان شده بود. وی اعلام کرد به محض انجام معالجات و عمل جراحی راهی کشور خواهد شد و باز هم در اعتراض به حکم دادگاه دست به اعتصاب غذا و دارو خواهد زد.
در سال 84 وکیل مدافع محسن سازگارا اعلام کرد که شعبه 26 دادگاه انقلاب، وی را به شش سال حبس محکوم کرده است. وی گفت که حکم موکلش تاکنون به وی ابلاغ نشده و به گفته مسئولان قضائی به واسطة آنکه سازگارا در حال حاضر در ایران به سر نمی‌برد، حکم صادره به صورت آگهی در روزنامه‌ها منتشر می شود.
