جوان آنلاين -فاطمه قاسمي خبرنگار استان مركزي :پس از پیروزی انقلاب اسلامی، صنعت دفاعی کشور امروز به یکی از مهمترین نمادهای توانمندی ملی و خوداتکایی تبدیل شده است؛ مسیری که طی آن ایران از کشوری کاملاً وابسته در حوزه تجهیزات نظامی به بازیگری تبدیل شده که نه تنها قادر است بخش عمده نیازهای تسلیحاتی خود را تولید کند، بلکه در برخی حوزهها به فناوریهای پیشرفته و بومی دست یافته است. این گزارش، نگاهی روایی و تحلیلی دارد به این مسیر پر فراز و نشیب؛ از روزهایی که ایران برای کوچکترین قطعه تسلیحاتی وابسته به قدرتهای خارجی بود تا امروز که صنایع دفاعی در زنجیرهای گسترده از موشکی و پهپادی گرفته تا دریایی، زمینی و الکترونیک، به نقطه اتکا و یکی از سرمایههای راهبردی کشور تبدیل شده است.
وابستگی مطلق پیش از انقلاب
پیش از سال ۱۳۵۷، ساختار دفاعی ایران شدیداً به خریدهای خارجی متکی بود. ارتش عمدتاً از تجهیزات وارداتی استفاده میکرد و تقریباً هیچگونه توان تولید داخلی در حوزه صنایع نظامی وجود نداشت. قطعات مصرفی، مهمات، تجهیزات تعمیر و نگهداری، و حتی آموزش نیروها همگی توسط کشورهای خارجی تأمین میشد. کارشناسان نظامی آن دوران همواره نسبت به «پاشنه آشیل» بودن این وابستگی هشدار داده بودند؛ اما ساختار سیاسی وقت نه تنها راهبردی برای خودکفایی تعریف نکرد، بلکه با بستن قراردادهای گسترده تسلیحاتی، عملاً مسیر توسعه داخلی را مسدود کرد.
با پیروزی انقلاب، بسیاری از کشورهایی که تأمینکننده نیازهای نظامی ایران بودند، ارسال تجهیزات، قطعات و مهمات را متوقف کردند. همین شرایط نقطه آغازی شد برای بازتعریف صنایع دفاعی و شکلگیری راهبردی که بعدها «خودکفایی دفاعی» نام گرفت.
جنگ تحمیلی؛ مدرسهای سخت اما سازنده
آغاز جنگ تحمیلی، صنعت دفاعی نوبنیاد کشور را با آزمونی بسیار دشوار مواجه کرد. تحریمهای گسترده بینالمللی و قطع کامل مسیرهای تأمین سلاح موجب شد نیروهای نظامی برای حفظ توان دفاعی و عملیاتی خود، چارهای جز اتکا به ظرفیتهای داخلی نداشته باشند. همین فشار ناشی از جنگ، زمینهساز شتابگیری پروژههای تحقیقاتی، تعمیرات اساسی، مهندسی معکوس و احیای تجهیزات از کارافتاده شد.
در همان سالها نخستین جرقههای تولید داخلی مهمات، قطعات یدکی و برخی تجهیزات سبک زده شد. کارشناسان جوان ایرانی، اغلب با کمترین امکانات و بیشترین انگیزه، در کارگاهها و آزمایشگاههایی که گاه فاصله زیادی با شرایط استاندارد داشت، مسیر خودکفایی را آغاز کردند. این تلاشها بعدها به هسته اصلی صنایع دفاعی جمهوری اسلامی تبدیل شد.
با پایان جنگ، صنعت دفاعی ایران وارد مرحلهای تازه شد؛ مرحلهای که هدف اصلی آن گذار از «نیاز فوری» به «توانمندی پایدار» بود. وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح با ایجاد سازمانها، مؤسسات تحقیقاتی و صنایع مادر تخصصی، ساختار منسجمی برای توسعه فناوریهای دفاعی ایجاد کرد.
در این دوره بود که پروژههای بلندمدت تعریف شدند:
توسعه فناوری موشکی، طراحی پهپادهای بومی، ساخت تجهیزات زرهی و زرهپوش، ایجاد صنایع دریایی و زیردریایی، توسعهرادار و سامانههای الکترونیک، و در نهایت ورود به حوزههای نوین همچون جنگال، فضایی و هوش مصنوعی.این دوره، نقطه گذار صنایع دفاعی از «خودکفایی ابتدایی» به «خوداتکایی فناورانه» بود؛ مرحلهای که امروز نتایج آن در میدانهای عملیاتی و رزمایشهای نیروهای مسلح بهصورت عینی قابل مشاهده است.
فضای تحریم؛ تهدیدی که به فرصت تبدیل شد
تحریمها که قرار بود توان دفاعی ایران را محدود کند، در عمل باعث شد مسیر توسعه فناوریهای داخلی سرعت بیشتری بگیرد. مسدود شدن مسیر خریدهای خارجی، صنایع دفاعی را به سمت طراحی، توسعه و تولید مستقل سوق داد. همین رویکرد موجب شد ایران به کشوری تبدیل شود که میتواند بخش قابل توجهی از تجهیزات کلیدی خود را بدون اتکا به خارج تولید کند.
کارشناسان نظامی معتقدند همین ساختار بومی، قدرت چانهزنی و بازدارندگی ایران را افزایش داده و کشور را در برابر فشارهای خارجی مقاومتر کرده است.
پیشرفتهای موشکی؛ ستون فقرات بازدارندگی
صنعت موشکی ایران امروز یکی از شاخصترین حوزههای پیشرفت دفاعی بهشمار میرود. از موشکهای کوتاهبرد و تاکتیکی تا نمونههای بالستیک و کروز، طیفی گسترده از توانمندیها در داخل کشور توسعه یافته است. این پیشرفتها نتیجه دههها تحقیق، آزمون و سرمایهگذاری است و موجب شده ایران در زمره معدود کشورهایی قرار گیرد که چرخه کامل توسعه موشک را در اختیار دارد.موشکهای نقطهزن، سامانههای سوخت جامد و مایع، و طراحیهای ترکیبی نشاندهنده رشد دانش فنی و افزایش قابلیتهای عملیاتی است؛ موضوعی که تحلیلگران خارجی نیز بارها به آن اشاره کردهاند.
انقلاب پهپادی؛ ورود به فناوریهای نوین
یکی از مهمترین دستاوردهای صنعت دفاعی در دو دهه گذشته، توسعه گسترده پهپادهاست. ایران امروز انواع پهپادهای شناسایی، رزمی، انتحاری و ارتفاع بالا را تولید میکند و در برخی حوزهها بهعنوان یکی از کشورهای پیشرو شناخته میشود. تنوع بالای مدلها، پروازهای دوربرد، هدایت ترکیبی و توان حمل مهمات از جمله ویژگیهایی است که به پهپادهای ایرانی مزیت رقابتی بخشیده است.کارشناسان دفاعی، پیشرفت در حوزه پهپادها را نتیجه سرمایهگذاری همزمان در مهندسی هوافضا، الکترونیک، هوش مصنوعی و سامانههای هدایت میدانند.
توان دریایی، خودکفایی در آبهای دور
در بخش دریایی نیز پیشرفتهای قابل توجهی شکل گرفته است. از ساخت ناوچه و ناوشکن تا زیردریاییهای سبک و نیمهسنگین، بسیاری از نیازهای نیروی دریایی در داخل تولید میشود. حضور مستمر ناوگروههای ایرانی در آبهای آزاد، نمادی از ارتقای توان عملیاتی و پشتیبانی دفاعی کشور است.
همچنین فناوریهای مرتبط نظیر اژدر، موشکهای دریایی و سامانههای رصد و پایش، با تکیه بر قابلیتهای بومی توسعه یافتهاند.
صنایع زرهی، راداری و الکترونیک دفاعی
در حوزه زمینی، تولید تانکهای بومی، نفربرهای زرهی و سلاحهای انفرادی بخشی از دستاوردهای داخلی است. در کنار آن، صنایع الکترونیک دفاعی توانستهاند انواع رادارهای برد کوتاه تا بلند، سامانههای جنگال، تجهیزات مخابراتی و سیستمهای پدافند هوایی را توسعه دهند.تکمیل چنین زنجیرهای باعث شده بخش مهمی از نیاز نیروهای مسلح بدون وابستگی خارجی تأمین شود.
نقش صنایع دفاعی در اقتصاد ملی
صنایع دفاعی طی دهههای اخیر نقش قابل توجهی در اقتصاد ایفا کردهاند؛ از اشتغالزایی برای هزاران متخصص و مهندس گرفته تا رشد شرکتهای دانشبنیان و انتقال فناوری به بخشهای غیرنظامی. صادرات برخی تجهیزات دفاعی نیز به ارزآوری و افزایش ارتباطات فناورانه با کشورهای دیگر کمک کرده است.
مسیر ادامه دارد
صنعت دفاعی جمهوری اسلامی ایران طی چهار دهه، مسیری دشوار اما پیوسته را طی کرده است؛ مسیری که از وابستگی کامل آغاز شد و امروز به خودکفایی گسترده رسیده است. این پیشرفت صرفاً یک دستاورد نظامی نیست، بلکه نمادی از اراده ملی برای ایستادگی، اتکا به توان داخلی و تبدیل تهدید به فرصت است.تحلیلگران معتقدند با توجه به شرایط ژئوپلیتیک منطقه و سرعت تحولات فناورانه، ضرورت ادامه سرمایهگذاری در صنایع دفاعی بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. صنایع دفاعی امروز نه تنها یک پشتوانه امنیتی، بلکه یکی از بازوهای مهم پیشرفت علمی و فناوری کشور بهشمار میآید.
