جوان آنلاین: شهدا و ایثارگران، از سرمایه‌های نظام جمهوری‌اسلامی و رموز بقای آن هستند. از قضا دشمنان نیز این امر را دریافته و به اشکال گوناگون، دست به کار تخریب وجهه و کارکرد آنها شده‌اند! در شرایطی اینچنین، ارائه اطلاعات و تحلیل‌های روشنگر به جامعه‌ای که مورد بمباران تبلیغاتی است، بس مهم و تعیین کننده می‌نماید. در این میان، اما رسانه‌های مرتبط به حوزه ایثار و شهادت، به ویژه پایگاه‌های اینترنتی اختصاص یافته به این موضوع، اهمیتی ویژه می‌یابند. با این همه و سوگمندانه باید اذعان نمود این وبگاه‌ها در شرایط مناسبی برای ایفای وظیفه خویش قرار ندارند. مقال پی‌آمده درصدد است تا با ارائه شواهد و مستندات، این موضوع را بیشتر بسط دهد. امید آنکه تاریخ پژوهان انقلاب اسلامی و عموم علاقه‌مندان را مفید و مقبول آید.
در تبیین به ضرورتی انکارناپذیر
دیر زمانی است که مراسمات گوناگون نکوداشت ایثارگران (شهدا، جانبازان، آزادگان و رزمندگان)، در مناسبت‌ها و فواصل مختلف، از سوی سازمان‌ها و نهاد‌های مرتبط با امر ترویج فرهنگ ایثار و جهاد و شهادت، نظیر: بنیادشهید و امور ایثارگران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بسیج مستضعفین، ارتش جمهوری اسلامی ایران، معاونت‌های فرهنگی ادارات و سازمان‌های دولتی و... همچنین برخی تشکل‌های مردمی دیگر، نظیر: مؤسسات فرهنگی و هنری، سازمان‌های مردم نهاد و صنفی، کانون‌های فرهنگی مساجد و حسینیه‌ها، هیئات و تکایای مذهبی و... برپا می‌شود. قدمت برپایی آن برنامه‌ها، به درازای عمر انقلاب شکوهمند اسلامی و یگانه مولودش جمهوری اسلامی ایران است. نظر به گستردگی طیف جوامع هدف و وجود مخاطبان مختلف به لحاظ رده‌های سنی (خاصه نسل جوان و نوجوان که حداقل ۳۰ سال فاصله زمانی با رویداد‌های مهم انقلاب اسلامی داشته و دارند)، سبب شده لزوم تشکیل و ایجاد «بانک اطلاعاتی» برای هر بخش از جامعه هدف ایثارگری، بیش از پیش احساس شود. منبعی موثق برا تولید و انتشار مفهوم غنی فرهنگ والای ایثار، جهاد و شهادت که الگویی باشد برای آحاد مختلف جامعه.
در گذشته، با در دسترس قرار گرفتن اطلاعات مربوط به ایثارگر، با صرف مراجعه حضوری به خانواده و اقوام درجه یک او و اخذ اسناد و مدارک دال بر هویت وجودی وی نظیر: عکس، فیلم، نوار صدا، کارت‌های شناسایی، وصیتنامه، دفتر یادداشت و امثال ذالک، کافی بود تا برنامه سالگرد شهادت شهید، یا سالروز بازگشت از اسارت آزاده، یا سالروز مجروحیت جانباز، به راحتی برگزار شود، بی‌آن‌که کسی به عمق ماجرا توجه کند و لااقل بازخورد هر مراسم برای استفاده در برنامه‌های بعدی، لحاظ شود. حال، چنانچه در خلال یا بعد از مراسم یا برنامه‌های مشابه آن، شبهه‌ای به لحاظ مسائل تاریخی و بیان حقیقت رویداد‌ها مطرح شود (مثلاً وقایع رخ داده در عملیات کربلای چهار که در سال‌های گذشته محل مناقشه طیف‌هایی از جامعه و حتی خود رزمندگان آن عملیات بود)، چه کسی باید پاسخ گو شود و مسئولیت رفع آن و ارائه مطالب صحیح به مخاطب را به عهده بگیرد؟ علی‌الخصوص امروز که با تغییر نسل‌ها و افزایش مخاطبان جوان و نوجوان و مواجهه با ذات پرسشگر آنان درباره وقایع و ماحدث‌های تاریخی، همچنین گستردگی روزافزون فضای بی‌در و پیکر مجازی و بیکار ننشستن دشمن در معنای عام آن و جولان دادن و فعالیت شبانه‌روزی او در تولید و انتشار مطالب خلاف واقع و ضد ارزش‌های دینی، ملی و میهنی، این مطلب مهم را بیش از پیش عیان می‌نمایاند، که بالاخره «در خانه اگر کس است، یک حرف بس است» و مرجع اصلی استعلام صحت و سقم اطلاعات منتشره در خصوص ایثارگران، باید یک جایی باشد. این مرکز کجا می‌تواند باشد؟
تاریخچه نهاد‌های حوزه ایثارگری و صیرورت آنها
بنا به فرمان حضرت امام خمینی (ره) رهبر کبیر انقلاب اسلامی در تاریخ ۲۲/۱۲/۱۳۵۸، بنیاد شهید انقلاب اسلامی شکل گرفت و به تبع آن، بنیاد جانبازان انقلاب اسلامی و بعد‌ها ستاد رسیدگی به امور آزادگان نیز بر حسب ضرورت قشر‌های مختلف رزمنده و ایثارگر تشکیل شد. پس از سپری شدن قریب به دو دهه و در تاریخ ۲۷/۲/۱۳۷۷، نهاد‌های فوق الذکر در یکدیگر ادغام شده و با ارتقا به سطح معاونت ریاست جمهوری، بنیادشهید و امور ایثارگران به طور رسمی به وجود آمد. طی حدود یک دهه بعد از ادغام این سه سازمان، در تاریخ ۱۸/۱/۱۳۸۷ نیز اصلاحیه‌هایی بر اساسنامه تشکیل آن ارگان، از سوی مجلس شورای اسلامی انجام و به دولت‌های وقت ابلاغ شد. در سوی دیگر ماجرا، به حکم قانون الزام اختصاص شماره ملی و کد‌پستی برای تمامی اتباع ایرانی (مصوب هیئت وزیران در تاریخ ۱/۱۲/۱۳۷۸)، شناسایی هویت فردی آحاد جامعه بر مبنای شناسه ملی یا کدملی هر شخص، از سوی سازمان ثبت احوال و با اختصاص عددی ۱۰ رقمی به هر فرد ایرانی، به عنوان یک رویه واحد به مرحله اجرا در آمد. اکنون هم فرایند احراز هویت افراد (چه در قید حیات باشند و چه دار فانی را وداع گفته باشند)، بر مبنای بررسی کد ملی آنهاست. از دیگر مزایای اجرای این قانون، سهولت در انجام فرایند انحصار وراثت، تمرکز هویت فرد بر یک شناسه (حتی با وجود تغییر نام یا نام خانوادگی)، مقدمات ایجاد بستر‌های جامع خدمات رسانی موسوم به دولت الکترونیک و شبکه ملی اطلاعات و دیگر مواردی از این دست را می‌توان اشاره کرد که فعلاً محل و مورد این بحث نیست. با این حال، سرعت تحولات سیاسی و اجتماعی‌ای که در برهه‌های مختلف زمانی، همزمان با وقایع داخلی و خارجی در کشور شکل گرفت (من باب مثال: تطهیر و مظلوم نمایی سازمان تروریستی منافقین از سوی برخی در داخل کشور، همزمان با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۳۹۶ که واکنش صریح رهبر معظم انقلاب اسلامی مبنی بر هشدار نسبت به عوض شدن جای شهید و جلاد را نیز درپی داشت)، لزوم شناسایی، گروه بندی و دسته‌بندی شهدا و ایثارگران، در طیف‌هایی که بتوان به طور موضوعی به نسل نو معرفی شوند را بیش از پیش گوشزد نمود: «شهدای آغاز قیام نهضت حضرت روح‌الله»، «قربانیان جنایات گروهک‌های مختلف تروریستی»، «هماوردان دوران هشت سال دفاع مقدس»، «رزم مدافعان حرم‌های اهل‌بیت در عراق و شام»، «مدافعان سلامت و مبارزان با بیماری منحوس کرونا» و...
ناکامی بنیاد شهید و امور ایثارگران، در ارائه اطلاعات شهدا
متأسفانه به دلیل کم کاری و ضعف شدید «بنیاد شهید و امور ایثارگران» در این عرصه، به دلایلی نظیر: ۱) درگیر بودن با مسائل معیشتی و روزمره جانبازان، ایثارگران و خانواده‌های معظم شهدا، ۲) تغییر و کاهش جامعه هدف خدمات گیرنده شاهد و ایثارگر، به صرف سه گروه والدین و همسر و فرزندان ۳) بروز نارضایتی‌ها و ناهماهنگی‌های موجود با ارگان‌های همسو با برنامه‌ها و اهداف فعالیتی مشترک نظیر امور ایثارگران سپاه، ارتش، فراجا و نیز برخی عوامل دیگر، مرجع و مأخذ موثق یا معتبری در این خصوص وجود نداشته که حرف اول و آخر را در این زمینه بزند. بنیاد، فاقد پایگاه داده‌های اطلاعاتی موثق و مستند برای عرضه به عموم مخاطبان جامعه بود. در باب مخدوش بودن اطلاعات موجود در بنیاد، سخن مثنوی هفتاد من کاغذ می‌شود، اما باز هم تلاش عوامل آن مجموعه مبنی بر اصلاح امور، به دلیل فقدان منابع دست اول یا حیطه‌بندی اطلاعاتی برخی حوزه‌های امنیتی، کار را به سرانجام نرساند. قصه چاپ و نشر آثار هم، دست کمی از سایر حوزه‌های این بخش ندارد! انتشارات مشهور «نشر شاهد»، متأسفانه مغلوب غولی، چون «سوره مهر» شد! حتی ماهنامه ارزشمند «شاهد یاران»، به‌رغم برخوردار بودن از برخی منابع دست اول و کمیاب، نتوانست روند رو به رشد خویش را ادامه داده و ماحصل تلاش خویش را لااقل در نسل جوان و نوجوان به بار بنشاند. گویی همه مرعوب، مقهور و منکوب فضای مجازی‌ای شدند که انتخاب گزینشی، ساده انگاری و تقطیع هجایی واژگان گوینده و نویسنده - هرکسی می‌خواست باشد- سرلوحه عملش بوده و است. سرانجام در معنا و مفهوم عام «تجربه گذر از سنت قدیم به مدرنیته جدید» و مجهز شدن به ابزار کارآمد روز، بالاخره خود تشکیلات بنیاد، اقدام به راه‌اندازی چندین درگاه و پایگاه مجازی در راستای اهداف و مأموریت‌های خویش کرد. اما با این حال، در برخی حوزه‌ها، همچنان در به روی همان پاشنه است که می‌چرخید! در ادامه تعدادی از مجرا‌های اطلاع رسانی مذکور را، به بررسی نشسته‌ایم:
نظر و گذری بر پایگاه‌های اطلاع‌رسانی حوزه ایثار و شهادت
۱- پایگاه مجازی ایثار: پایگاه مجازی «ایثار»، بیشتر در مورد مسائل اداری و معیشتی ایثارگران و بازماندگان و خانواده‌های آنها فعالیت می‌کند و رویکرد آن، اغلب پیرو اوامر نهاد‌های بالادستی «قوای محترم سه گانه» است و کمتر به موارد تبیینی اشتغال دارد. یکی از کار‌های ارزشمند این پایگاه، راه‌اندازی یک زیرمجموعه تحت عنوان «جست‌وجوی گلزار و عکس‌های پانورامایی مزار شهدا» بود که به کاربر این امکان را می‌داد تا محل دقیق مزار شهید را تفحص و زیارت نماید. عکس سه بعدی تمام صفحه با قابلیت چرخش ۳۶۰ درجه از هر مزار، محل را برای زیارت مجازی و حتی حقیقی زائر مشخص می‌نمود و حال و هوای اطراف مزار شهید را به بازدیدکننده نشان می‌داد. با این همه و به دلایلی نامعلوم، آن پایگاه از دسترس عموم خارج و به سامانه‌ای اداری و تحت شبکه داخلی تبدیل شد!
۲- پایگاه نوید شاهد: پایگاه «نوید شاهد» که ارگان رسمی واحد فرهنگی بنیادشهید و امور ایثارگران است، در حوزه تبیین فعالیت‌های مناسبی را از سال ۱۳۸۵ تاکنون آغاز نمود، ولی با وجود راه‌اندازی واحد استان‌ها در هر بخش، همچنان در ارائه اطلاعات و مطالب مربوطه «لنگ» می‌زند! به عنوان مثال هنوز در قسمت جست‌وجوی شهدا و یافتن شهید مدنظر، موتور جست‌وجوگر آن دچار وقفه و عیب نرم‌افزاری است! مثلاً برای تایپ کلمه‌های «علیرضا رضایی»، «علیرضا رضایی»، «علیرضا رضائی»، و «علیرضا رضائی»، خروجی‌هایی کاملاً متفاوت ارائه می‌شود. به مبحث سایر مندرجات ارائه شده، فعلاً ورود نمی‌کنیم. اما الزام کاربر مبنی بر وارد کردن نام و نام خانوادگی و ستاره دار کردن محل مدنظر، کار یافتن مطلب را بسیار سخت می‌کند. خاصه اینکه گاهی اوقات باید از میان فهرست انبوه مرتب شده بر مبنای حروف الفبا، جست‌و‌جو شکل بگیرد تا با بازکردن یک یک داده‌ها، به مورد مدنظر دسترسی پیدا کرد. (این پایگاه اخیراً اقدام به بازطرحی قالب خویش کرده است، ولی ضعف جست‌و‌جو در موارد انتخابی همچنان در آن به چشم می‌خورد.)
۳- پایگاه آجا شهدا: برای رفع این نقصان، خوشبختانه برخی سازمان‌ها، نهاد‌ها و ارگان‌های دیگر - که با امر ایثارگران مرتبط هستند- خود رأساً اقدام به تشکیل و ایجاد بانک اطلاعاتی نمودند و این خلأ، تا حد زیادی جبران شد. به عنوان مثال: «ارتش جمهوری اسلامی ایران» برای هر سه نیروی تحت امر خویش (زمینی، هوایی و دریایی)، اقدام به ایجاد یک پایگاه مستقل اطلاع‌رسانی نمود که نسخه نهایی آن اخیراً رونمایی شد. «آجا شهدا» یا «شهدای ارتش»، علاوه بر دارا بودن امکانات جانبی نظیر بارکدخوان و محتوای صوت و تصویر مناسبتی، از یک «موتور جست‌وجوی حرفه‌ای» بهره‌مند است. به عنوان مثال، در بخش جست‌وجوی موتور مذکور، این مطلب به چشم می‌خورد: «پر کردن یکی از فیلد‌های زیر اجباری است. نیازی به وارد کردن همه اطلاعات نمی‌باشد». برای رفع برخی ابهامات موجود در داده‌های این پایگاه، نگارنده با شماره تلفن همراه درج شده در آن تماس گرفت و متولی این پایگاه با استقبال کامل از نظرات و انتقادات مطرح شده، قول رفع موانع موجود و اصلاح آنها را داد. این پایگاه از حیث نوآوری و به روز بودن محتوا، در نوع خود بهترین است. اگرچه همچنان، جای کارکردن و بهتر دیده شدن را دارد.
۴- پایگاه شهدای ناجا: «فرماندهی انتظامی جمهوری اسلامی ایران» هم با پایگاه وزین و ارزشمند «شهدای ناجا»، به‌رغم نوپا بودن در فضای مجازی و خالی بودن سطر و ستون‌های داده‌ای (از حیث آمار و اطلاعات شهدای سه نیروی تشکیل دهنده فراجا تا پیش از ادغام در سال ۱۳۷۰)، به دلیل به روز بودن و درج مرتب اطلاعات شهدای تازه شهید (که از قضا گاهی اختلاف تاریخ شهادت آنها، حتی به یک روز هم نمی‌رسد!)، در دو بخش جست‌وجوی ساده و پیشرفته کاربر را یاری می‌دهد، تا دقیقاً به مطلب مدنظر خویش دسترسی پیدا کند. با توجه به در ارتباط و تعامل مستقیم بودن با رده مافوق و بهره‌مندی از خلاقیت و نوآوری در انتشار مطالب، این پایگاه همچنان جای بهتر شدن و پربارتر شدن را دارد. (متأسفانه این پایگاه مدتی است که بنا به دلایلی نامعلوم، از دسترس عموم خارج شده!)
۵- پایگاه شبکه ایثار: «مؤسسه شفیق فکه» شبکه‌ای را راه‌اندازی نموده است، تحت نام «شبکه ایثار». دو پایگاه زیرمجموعه با عنوان «دانشنامه شهدا و ایثارگران» (سنگ مزار شهدا) و «قاب عشق» (عکس حجله بالای مزار شهدا)، کاربر را در یافتن محل دقیق تدفین شهید یاری می‌نماید. مشکل اساسی هر دو پایگاه، «ضعیف بودن موتور جست‌و‌جو» و «لزوم پرکردن سطر ستاره‌دار» است. متأسفانه این دو پایگاه، مدتی است که به روز نشده‌اند و تلاش نگارنده برای ارتباط با دست اندرکاران آنها، بی‌نتیجه بوده است.
۶- سامانه ملی شهدا: «سامانه ملی شهدا» یا «پایگاه جامع اطلاعات شهدای سراسر کشور»، علی‌الظاهر بر مبنای «شماره پرونده» و «کد ایثارگری» موجود در «سیستم سجایای بنیادشهید و امورایثارگران مرکز (تهران)» فعالیت می‌کند. (حسب پایش و بازدید از این پایگاه و استعلام از واحد فرهنگی و پژوهشی بنیاد شهید، مشخص شد این مدعا درست است)، اما این پایگاه هم برخی اوقات، حتی از درج یک تصویر صحیح از شهید عاجز است! گاهی اوقات اطلاعات مربوط به یک شهید، با شهیدی دیگر که از حیث نام و نام خانوادگی و حتی نام پدر تشابه دارد، کاملاً جابه‌جا می‌شود. البته از حق نباید گذشت که این پایگاه، اطلاعاتی را در خود دارد که در پایگاه نوید شاهد درج نشده بود. (خاصه در خصوص شهدای دوران پیروزی انقلاب اسلامی و قبل از آن.)
نکته مشترک بین پایگاه‌های معرفی شده، ضعف در بیان جنسیت فرد مورد جست‌و‌جو می‌باشد. به عنوان مثال شهیدی است که نامش «اعظم» می‌باشد، بالطبع دامنه جست‌و‌جو در میان بانوان باید صورت گیرد. ولی در کمال تعجب مشخص می‌شود، فرد یاد شده «مرد» است و نه زن! اینگونه اشکالات، به مرور و رفته رفته اعتبار سامانه را در نزد مخاطبان مخدوش می‌سازد.
در جمع‌بندی آنچه بدان اشارت رفت
راه‌حل برون رفت از مشکلاتی که بدان اشاره شد، «برنامه نویسی صحیح برپایه موتور‌های جست‌وجوی جهانی» و «ارتباط دائم مدیر فنی پایگاه با نظرات کاربران» است. داده‌های پایگاه اطلاع رسانی مدنظر، آنقدر باید معتبر باشد که برای بندبند داده‌های خویش، سند و مدرک پیوست داشته باشد (چیزی مثل ویکی‌پدیا). به عنوان مثال: پایگاه‌هایی نظیر انقلاب اسلامی (شهدای نهضت تا پیروزی انقلاب) و ویکی شهید (زندگینامه‌های شهدا) شروع خوبی داشتند ولی به دلایل نامعلومی آنطور که باید و شاید، به پیش نمی‌روند و دچار نوعی توقف تدریجی و سکون شده‌اند. راهکار دیگر، ارتباط مستمر با فعالان این عرصه در سراسر کشور است. انعکاس رویداد‌ها و پژوهش‌های صورت گرفته مرتبط و درج و انتشار آنها در پایگاه اطلاع‌رسانی مربوطه نیز هم به بازدید مطلب کمک می‌نماید و هم به «اصالت بخشی»، «اثر بخشی» و «ماندگاری» آن یاری می‌رساند. بی‌تردید و صد البته، در این باب مطلب بسیار است و الباقی کلام واگذار می‌شود به اهل فن که تنها خود از دور نظاره‌گر نباشند و دستی بر آتش هم داشته باشند.
کلام آخر
بی تردید آنچه در فوق آمد، تنها بخشی از نقایص پایگاه‌های ارائه اطلاعات و تحلیل در حوزه ایثار و شهادت است. در رویکرد‌های تربیتی نظام اسلامی و ایضاً مصاف آن با داعیه‌داران تملک جهان، بی‌شک ایده و طریق شهیدان، بخشی مهمی از بضاعت ما خواهد بود. امید آنکه با بازآفرینی توان رسانه‌های این حوزه، بر کارآمدی آنها افزوده و برکات آن شامل حال جامعه ایران و جهان اسلام شود. «وإنّاإن‌شاءالله‌باالشّهداءلاحقون.»
*فعال فرهنگی و محقق و پژوهشگر شهدای آبادان در انقلاب اسلامی و دفاع مقدس
