ورود سپاه به عرصه فضا
نیروی هوافضای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که از تغییر در تعاریف مأموریتی نیروی هوایی سپاه در اواخر دهه۱۳۸۰ شکل گرفت، با تشکیل فرماندهی فضایی، اقدام به تدوین نقشه راهی برای ایجاد قدرت مورد نیاز در عرصه فضا در حوزه دفاعی برای جمهوری اسلامی ایران کرد. ایجاد قابلیت پرتاب ماهواره با توجه به نیاز گسترده به بسترهای فضاپایه که امروزه به طور قطعی به یک ضرورت برای قدرتمند بودن تبدیل شده است، از جمله اهداف نیروی هوافضای سپاه بود.
در اوایل دهه۱۳۹۰ و پس از شهادت سرلشکر حسن طهرانیمقدم، مسئول سابق یگان موشکی و مسئول وقت تحقیقات و خودکفایی سپاه، مهمترین برنامه سپاه در عرصه فضایی رسیدن به پرتابگر ماهواره برای قرار دادن آن در مدار هزارکیلومتری بیان شد. این شهید بزرگوار که بخش مهمی از قدرت موشکی کشور مرهون مدیریت و تلاشهای ایشان و یاران شهیدش است، در آخرین پروژه خود در حال آمادهسازی یک ماهوارهبر چندمرحلهای سوخت جامد به نام قائم بود که قطر و طول مرحله اول آن به ترتیب ۵/۳ و ۲۰ متر عنوان شده است. بنا بر اطلاعات موجود، مراحل مختلف قائم به طور جداگانه آزمایش شده بودند. با شهادت ایشان برنامه فضایی سپاه در بخش پرتابگر، به مدت کوتاهی دچار وقفه و پس از حدود شش ماه مجدداً از سر گرفته شد. به گفته فرمانده کل سابق سپاه، سرلشکر محمدعلی جعفری، پروژه آخر شهید طهرانیمقدم با پیگیری سایر متخصصان سپاه به نتیجه رسید.
اما با فرارسیدن سال۱۳۹۲ بخشهایی از قدرت بومی کشور که سبب ناراحتی دولتمردان غربی شده بود، به امید لبخند آنها دچار وقفههای عامدانه و داوطلبانه شد. برنامه فضایی کشور که در بخش پرتابگرها با سرعت خوبی در وزارت دفاع در حال پیش رفتن بود نیز از جمله بخشهای توقفیافته کشور بود. تأخیرهای چندساله در برنامه فضایی ملی در دوره دولت تدبیر و امید سبب شد تا هر زمانی که مشکلات فنی پرتابگرها حل شود، پس از آن این برنامه تا مدتها تنها در خدمت آزمایش و تثبیت فناوریهای ماهوارههای متعددی باشد که یا پرتاب نشدند یا در پرتابهای ناموفق از بین رفتند. کاربری این ماهوارهها نیز عموماً غیرنظامی مانند کمک به بخشهای کشاورزی، بلایای طبیعی و مخابرات است، در حالی که رفع نیازهای نظامی به خودی خود، ظرفیت بالایی از شمار پرتابهای فضایی را میطلبد. در مسیر توسعه ماهوارههای نظامی نیز قطعاً نیاز به چندین آزمایش برای فناوریهای مربوط وجود دارد و این خود نیازمند پرتابهای متعدد است.
بخش عمده نیازهای فضاپایه نظامی شامل رصد تصویری با دید مرئی و حرارتی و رصد راداری سطح زمین، مخابرات امن و رله ارتباطات بین واحدهای مختلف سطحی و هوایی و مراکز فرماندهی و نیز کمک به موقعیتیابی برای ادوات و تسلیحات است، به جز مورد آخر که نیازمند منظومه پرتعدادی از ماهوارههاست و قطعاً در برنامه کوتاهمدت نظامی کشور قرار ندارد، سایر نیازها شامل سنجشی و مخابراتی قاعدتاً در دستور کار توسعه ماهوارههای نظامی کشور برای چند سال آینده قرار دارد.
در نتیجه راهبردهای دولت یازدهم، نیروی هوافضای سپاه به عنوان یگان تخصصی دارنده فناوریهای موشکی که با فعالیتهای جهادی شهید طهرانیمقدم به درخت تنومندی نیز تبدیل شده بود، پس از چند سال مشاهده وضعیت پرتابگرهای در دست توسعه در دولت، تصمیم به توسعه پرتابگر خود گرفت.
اما حضور سپاه در عرصه فضایی همانند بسیاری دیگر از اقدامات این نهاد انقلابی غافلگیرانه بود. هر چند اولین نشانه در مورد فعالیت فضایی توسط خود سپاه در قالب رونمایی از موتور سوخت جامد سلمان در ۲۰ بهمن ۱۳۹۸ بروز داده شد، اما شاید هیچ کس تصور نمیکرد اولین کاربرد آتی سلمان در عرصه فضایی باشد.
اولین پرتاب در نهایت سکوت
تقریباً دوونیم ماه بعد و در پنجم اردیبهشت ۱۳۹۹ ماهوارهبر سهمرحله قاصد ۱ بدون هرگونه خبر قبلی چه از جانب داخل و چه ناظران خارجی پرتاب شد. سپاه قاصد ۱ را با استفاده از یک پرتابگر متحرک از پایگاه فضایی شاهرود که متعلق به نیروی هوافضای سپاه است پرتاب و با موفقیت ماهواره نور ۱ را در مدار حدود ۴۳۰کیلومتری تزریق کرد. این ماهواره تا بهار ۱۴۰۱ و با عمر نزدیک دو سال در مدار در حال اجرای مأموریت بود که با رسیدن به این رکورد بسیار بیشتر از طول عمر در نظر گرفته شده برای آن فعالیت کرد.
اجرای مأموریت موفق پرتاب نور ۱ در اردیبهشت ۱۳۹۹ آن هم در اولین پرتاب، خبر شوکهکنندهای بود که با انتشار جزئیات ماهوارهبر قاصد ۱ ابعاد فنی مأموریت سپاه بیشتر آشکار شد. حدود یک سال قبل از آن و باز هم بدون هرگونه انتشار خبری سپاه یک پرتاب زیرمداری با محموله آزمایشی انجام داده بود که این مأموریت هم تا زمان افشا توسط خود سپاه از چشم ناظران خارجی پنهان مانده بود.
در پرتاب سال۱۳۹۸، پرتابگر قاصد حامل یک محموله آزمایشی به نام نبأ بوده است. این مأموریت در ساعت ۹:۳۵ به وقت تهران در تاریخ ۲۸ فروردین ماه صورت پذیرفت و محموله نبأ موفق به ارسالتصویر هم شد که نمونه آن از ارتفاع ۲۵۰کیلومتری از ساحل دریای خزر در کشور ترکمنستان در نمایشگاه دائمی نیروی هوافضای سپاه در تهران نمایش داده شده است.
بنا بر اطلاعات موجود این اولین ارسال موفق تصویر از محموله فضایی در این ارتفاع بوده است، با وجود این سپاه اقدامی در جهت اطلاعرسانی این موفقیت نکرد. اجرای این مأموریت در ابتدای سال۹۸ نشان میدهد سپاه کار توسعه ایستگاههای کنترل و کاربری زمینی ثابت و متحرک مورد نیاز را نیز بیسروصدا به انجام رساند تا در این مأموریت مورد استفاده قرار گیرند.
توان مخفی نگه داشتن پرتابهای فضایی در سپاه دارای پیامهای مختلفی است، از جمله سطح بسیار بالای حفاظت اطلاعات در سپاه و همچنین توانایی اجرای فوری، دقیق و صحیح پرتاب فضایی به صورت کاملاً مخفیانه، حتی از دید ماهوارههای دشمن. همین جنبه به خودی خود سبب حیرت و حتی ترس تحلیلگران خصوصاً در جبهه دشمن یعنی امریکا و رژیمصهیونیستی شد.
قاصد ۱ چه ویژگیهایی داشت؟
قاصد ۱ که در اردیبهشت ۱۳۹۹ پرتاب شد، در مرحله اول خود از یک موشک بالستیک قدر اچ استفاده کرد و به جای محموله جنگی با نصب موتور سلمان در مرحله دوم و موتور سوخت جامد ناشناخته کوچک به عنوان مرحله سوم اولین مأموریت پرتاب ماهواره برای سپاه را به انجام رساند. قاصد ۱ طولی حدود ۱/۱۸ متر دارد و جرم آن نیز در مرحله اول حدود ۱۶ تن است.
بر اساس اطلاعات منتشرشده در رسانههای کشور، مرحله اول قاصد ۱ پس از ۱۱۸ ثانیه عملکرد، خاموش شده و در ارتفاع ۸۰کیلومتری جدا شده و به داخل جو سقوط میکند. پس از آن مرحله دوم در ثانیه ۲۹۰ و ارتفاع ۴۱۵کیلومتری جدا میشود و به داخل جو میافتد. نهایتاً موتور مرحله سوم در ثانیه ۴۸۰ از شروع مأموریت و در ارتفاع ۴۳۰کیلومتری، ماهواره را با سرعت ۶۵/۷ کیلومتر بر ثانیه که معادل سرعت ۲۸ ماخ (بر اساس سرعت صوت در آن ارتفاع) است در مدار تزریق میکند.
آنچه از ظاهر تصویر به نمایش گذاشتهشده برای این ماهواره مکعبمستطیلی قابل دریافت است، نور ۱ دارای چهار صفحه خورشیدی بازشونده است که در کنار صفحات خورشیدی نصبشده روی پنج وجه از بدنه کار تأمین نیروی الکتریسیته لازم در عمر عملیاتی دو ساله این ماهواره را بر عهده داشتهاند. لازم به ذکر است عمر عملیاتی ماهواره تابع عمر مداری و عمر تجهیزات نصبشده روی آن است.
موتور سلمان با قطر حدود یک متر دارای چند ویژگی برجسته است که یکی شامل استفاده از نازل تمام متحرک برای کنترل بردار رانش است. قبلاً در تمام موتورهای سوخت جامد و اکثریت قریب به اتفاق موتورهای سوخت مایع کشور با نصب تیغههای هدایتی در داخل نازل ثابت کار کنترل بردار رانش صورت میگرفت که سبب اتلاف مقداری از انرژی و کم شدن از بیشینه رانش قابل کسب میشد. مورد دیگر در مورد سلمان که با موتور سوخت جامد دیگری به نام زهیر مشترک است، استفاده از مواد کامپوزیت غیرفلزی به عنوان پوسته موتور و همچنین بدنه بیرونی موتور بود. تا قبل از آن در این بخشها از فلز استفاده میشد که وزن آن در مقایسه با مواد ترکیبی یا کامپوزیتی غیرفلزی بسیار بیشتر است. موتور زهیر در موشکی به نام رعد ۵۰۰ استفاده شده که با جرم حدود هزارو ۸۰۰ کیلوگرم، یعنی کمی بیش از نصف جرم فاتح ۱۱۰ به برد ۵۰۰کیلومتر یعنی ۶۰درصد بیشتر میرسد.
دومین پرتاب با قاصد ۱ و تثبیت توانمندی
نیروی هوافضای سپاه موفق شد در ۱۷ اسفند ۱۴۰۰ برای دومین بار با استفاده از ماهوارهبر سه مرحله قاصد، ماهواره جدید نور ۲ را در مدار ۵۰۰کیلومتری زمین قرار دهد. در نتیجه سپاه علاوه بر ارتقای ارتفاع مداری ماهوارههای ایرانی که تا به حال از ایران پرتاب شدهاند، موفق شد برای دورهای چندماهه به طور همزمان دو ماهواره در مدار زمین داشته باشد. به علاوه این پرتاب نشان داد موفقیت قبلی سپاه در ماهواره نور ۱ اتفاقی نبوده و تکرارپذیری و قابلیت اطمینان ماهوارهبر قاصد عملاً نشان داده شد. نور ۲ یک ماهواره با ساختار مکعبمستطیلی مجهز به صفحات خورشیدی بازشونده است که مأموریت سنجشی و شناسایی دارد و همچون نور ۱ به دوربین مجهز است. این ماهواره برای سه سال مأموریت در مدار ۵۰۰کیلومتری طراحی شده است. به گفته سردار جعفرآبادی، فرمانده فضایی نیروی هوافضای سپاه طراحی مدار طیشونده توسط آن نیز به گونهای بوده است که ماهواره از قطبین زمین عبور نکند و بیشترین عبور را از روی ایران و منطقه غرب آسیا داشته باشد. در ماهواره نور ۱ که برای یک سالمأموریت طراحی شده بود به واسطه عملکرد عالی زیرسامانهها، ماهواره بسیار بیشتر کار کرد و تجربیات گرانبهای کسبشده از عملکرد نزدیک دو ساله این ماهواره سبب طراحی دقیقتر و با قابلیت اطمینان بیشتر در ماهواره نور ۲ و هدفگذاری مأموریت طولانیتر سهساله برای آن شد. تعدادی از تصاویر زیبای ثبتشده توسط نور ۲ از بخشهای مختلف کشور و نیز از پایگاه دریایی ارتش تروریستی امریکا در بحرین توسط رسانهها منتشر شد که دقت تفکیک یا رزولیشن حدود ۱۰ متری را برای آن نشان میداد. نکته بسیار مهم در مورد این پرتاب این است که همچون پرتاب اردیبهشت ۱۳۹۹ و نیز پرتاب آزمایشی و زیرمداری فروردین ۱۳۹۸ این مأموریتها بدون اطلاع یافتن مجموعههای جاسوسی و رصد دشمن انجام شد. در پرتابهای ماهوارهبرهای سفیر و سیمرغ که توسط وزارت دفاع انجام میشود، همواره دشمن بر مبنای تصاویر ماهوارهای از قریبالوقوع بودن یک پرتاب فضایی خبر میدهد که به علت زمانبر بودن آمادهسازی و فعالیتهای پیش از پرتاب این ماهوارهبرها بود. اما قاصد نیروی هوافضای سپاه بدون نیاز به سکوی ثابت و با استفاده از پرتابگر متحرک پرتاب میشود که در نتیجه در کمترین زمان ممکن آماده شلیک میشود. به علاوه به واسطه عدمنیاز به پرتابگر ثابت، امکان پرتاب این ماهوارهبر از عرضهای جغرافیایی پایینتر نسبت به شمال زمین و نزدیکتر به خط استوا هم به راحتی وجود دارد که در نتیجه کارایی ماهوارهبر در ارسال محموله بیشتر میشود.
رافع به میدان میآید
سپاه ترکیب طلایی سوخت جامد به علاوه عایق و بدنه فیبرکربن را رها نکرده و در دی ماه ۱۴۰۰ با اعلام خبر آزمایش موفق موتور فضایی جدید رافع، برگ دیگری از دفتر فضایی خود را ورق زد. رافع موتور جدیدی با سوخت جامد با قطر حدود ۲۵/۱ متر و طول حدود هشت تا ۹ متر است که فناوریهای سلمان و زهیر را در یک ابعاد بزرگتر به تثبیت رساند. این موتور به رانش ۶۸ تن دست یافت که هر چند کمی کمتر از رانش ۷۴ تنی موتور سوخت جامد ماهوارهبر ذوالجناح است، اما اولاً در قطر کمتر از آن به این رانش رسیده و ثانیاً به نظر میرسد که رافع بسیار سبکتر از مرحله اول ذوالجناح است. رافع هم از نازل متحرک استفاده میکند.
به گفته سردار حاجیزاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه با استفاده از موتور رافع با هزینه ارزان ماهوارههای بیشتری قابل قراردهی در مدار است. با توجه به اینکه رانش رافع تقریباً دو برابر رانش مرحله اول قاصد ۱ است، استفاده از آن به همراه سلمان و همان موتور مرحله سوم قاصد ۱ انتظار میرفت جرم محموله را برای ماهوارهبر بعدی سپاه به بیش از سه برابر افزایش دهد.
قائم ۱۰۰ با رافع نیرو میگیرد
اولین آزمایش پروازی با رافع توسط ماهوارهبری جدید به نام قائم ۱۰۰ در آبان ۱۴۰۱ با موفقیت انجام شد. قائم ۱۰۰ از رافع در مرحله اول استفاده کرده و مرحله دوم و سوم آن مشابه قاصد هستند که قبلاً آزمایشهای عملیاتی موفقی را سپری کردند. این ماهوارهبر دردسرهای موتور سوخت مایع موجود در مرحله اول قاصد ۱ را ندارد. طبق انتظارات، قائم ۱۰۰ توان حمل محموله را نسبت به قاصد ۱ چند برابر بیشتر کرده و به ۸۰کیلوگرم برای مدار حدود ۵۰۰کیلومتری میرساند.
در ادامه قائم ۱۰۵ با موتور جدیدی به جای سلمان ساخته شده است و این مسیر با قائمهای بعدی تا قائم ۱۲۰ ادامه مییابد. به گفته فرمانده یگان فضایی نیروی هوافضای سپاه، قائم ۱۲۰ از موتورهای سوخت جامد توسعه دادهشده توسط شهید والامقام و دانشمند عرصه موشکی کشور یعنی حسن طهرانیمقدم بهره برده و ایران را به مدار ژئو میرساند.
طبق مصاحبههای مختلفی از مسئولان، قرار است تا انتهای سال۱۴۰۱ ماهواره ناهید که توسط پژوهشگاه فضایی ایران ساخته شده توسط ماهوارهبر قائم ۱۰۰ به مدار ۵۰۰کیلومتری ارسال شود. پژوهشگاه فضایی ایران که از زیرمجموعههای سازمان فضایی به شمار میرود، با دارا بودن چندین پژوهشکده تخصصی در نقاط مختلف کشور از مهمترین بازیگران عرصه فضایی کشور در حوزه توسعه زیرساختهای ساخت ماهواره و نیز طراحی و ساخت و آزمایش ماهوارههای مختلف تحقیقاتی برای اکتساب و تثبیت فناوریهای مختلف لازم برای ماهوارههای کاربردی آینده است.
هم اکنون با قرار گرفتن در نیمه دوم ماه اسفند به نظر میرسد از هر زمان دیگر به پرتاب ماهواره ناهید ۱ با ماهوارهبر جدید قائم ۱۰۰ نزدیک شده باشیم. امید میرود با پرتابهای بیشتر و در فواصل زمانی کمتر، دادههای فنی لازم برای تکمیل هر چه سریعتر زنجیره دانش و فناوری فضایی برای شروع ساخت ماهوارههای حرفهای مخابراتی و سنجشی در کشور به دست آید.