شفافیت گزینشی آرای قضایی نقض حقوق شهروندی است

انتشار آرای قضایی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های نظام دادرسی پویا و کارآمد در هر کشوری است. در بند۴ جزو «د» ماده ۲۱۱ قانون برنامه پنجم توسعه، قوه‌قضائیه به‌منظور فراهم‌سازی بستر شفافیت آرای قضات، مکلف به ایجاد سامانه شفافیت و نقد آرای محاکم قضایی شده و در همین راستا، سامانه «تناد» معاونت آمار و فناوری اطلاعات قوه‌قضائیه راه‌اندازی شده است. اگرچه آرای منتشرشده در این سامانه محدود و کاملاً گزینشی است، ولی می‌تواند آغازی بر اجرای قانون مذکور و تحولی در روند جاری قوه‌قضائیه در نحوه انتشار آرای قضایی باشد.

سرویس جامعه جوان آنلاین: از مهم‌ترین نتایج انتشار آرای قضایی می‌توان به شفافیت قضایی اشاره کرد، دسترسی آزاد به تمامی آرای محاکم قضایی زمینه را جهت نقد و بررسی آرای این محاکم از سوی کارشناسان و حقوقدانان فراهم می‌کند؛ این رویکرد در فرانسه، امریکا، کانادا و بسیاری از کشور‌ها به عنوان یک اصل پذیرفته شده و اجرا می‌شود. سازوکار انتشار آرای قضات در این کشور‌ها بدین صورت است که تمام پرونده‌های مختومه، بدون غربال و تنها با حذف اسامی طرفین پرونده، در یک سامانه اینترنتی به صورت آزاد در دسترس عموم قرار ‎می‌گیرد تا شرح پرونده و شیوه استنتاج قاضی به وسیله عموم کارشناسان ارزیابی شود.

دیوان عدالت، نهادی بدیع
دیوان عدالت اداری یکی از نهاد‌های قضایی مولود انقلاب اسلامی است و با توجه به حدود اختیارات، صلاحیت قانونی و ظرفیت ویژه‌ای که قانون اساسی، قانون تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری برای آن پیش‌بینی کرده است، نهادی بدیع در نظام قضایی ایران می‌باشد. این مرجع عالی قضایی با توجه به صلاحیت ذاتی خود وظیفه رسیدگی به شکایات، تظلمات و اعتراضات اشخاص حقیقی یا حقوقی از تصمیمات و اقدامات واحد‌های دولتی را به‌عهده دارد. دستگاه‌ها و مأموران دولتی در مقام تصمیم‌گیری و اداره امور مربوط به خود، در سطح وسیعی با مردم رابطه دارند و در همین روابط اختلافات و دعاوی حقوقی متعددی بین دولت و مردم پدید می‌آید و، چون دولت در موضع قدرت قرار دارد، احتمال اجحاف و تضییع حقوق شهروندان بسیار زیاد است و به همین دلیل مرجع قضایی مستقل از دولت، صالح‌ترین مرجع برای رسیدگی به دعاوی و شکایات مردم، علیه دولت است که دیوان عدالت اداری این مهم را به‌عهده دارد و از همین جهت هم انتشار و شفافیت آرای دیوان عدالت اداری اهمیتی دوچندان دارد.

انتشار آرای ضامن حق شهروندی
با انتشار تمامی آرای دیوان عدالت اداری، از یک سو آحاد مردم ضمن درجریان قرارگرفتن دعاوی مطرح شده در دیوان و رویه شعب دیوان نسبت به موضوعات ارجاعی، با حق و تکلیف خود آشنا می‌شوند و از سویی انتشار این آرا موجب بررسی و تحلیل حقوقی و کارشناسی آن از سوی مجامع دانشگاهی و حقوقدانان و همچنین انتشار تمامی آرا موجب کاهش صدور رأی معارض در خود دیوان می‌شود و قضات شعب دیوان در جریان صدور آرا با موضوعات مشابه تحت بررسی خود در سایر شعب قرار می‌گیرند. منتشرشدن آرای دیوان عدالت اداری ضمن حفظ حقوق شهروندان در مقابل دستگاه‌های دولتی، موجب صدور آرای با کیفیت و متقن از سوی قضات می‌شود چراکه این آرا قطعاً در محافل حقوقی از جهات مختلف مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد و صدور آرا بدون استناد به قوانین و استنباط‌های ضعیف مورد نقد قرار خواهد گرفت؛ به عبارتی شفافیت در صدور آرا منجر به پیشگیری از صدور آرای سست است که گاه بدون توجه و مطالعه درخواست شاکی، پاسخ طرف شکایت و قوانین و مقررات مربوط صادر می‌شود، شفافیت در رسیدگی به پرونده‌ها مانع از بروز فساد در شکل رسیدگی به پرونده‌ها نیز می‌شود و به طور مثال شعب نمی‌توانند برای رسیدگی زمانی را دلبخواهانه مشخص کنند چراکه تمام اقدامات از زمان وصول دادخواست تا زمان مختومه شدن پرونده رصد می‌شود که نهایتاً با توجه به تمام مراتب، قضات را مجاب به صدور آرا با دقت مضاعف می‌کند.

انتشار گزینشی، رافع دغدغه‌ها نیست
در حال حاضر در دیوان عدالت اداری سامانه‌ای به نام «ساعد» در جهت انتشار آرای صحیح شعب دیوان ایجاد شده است. این سامانه که اکنون به صورت آزمایشی آغاز به کار کرده، صرفاً آرای صحیح را به صورت گزینشی انتخاب و منتشر می‌کند. همچنین معاونت حقوقی، پیشگیری و پژوهش دیوان عدالت اداری با چاپ کتب مجموعه آرای دیوان که به تفکیک موضوعات است، در همین راستا اقدام مناسب و قابل تحسینی انجام داده، ولی در اختیار قراردادن این آرا و چاپ آن صرفاً جهت آشنایی با رویه شعب دیوان است و به نوعی راهنمای قضات و وکلا می‌باشد که متأسفانه این آرا هم به‌صورت گزینشی انتخاب شده و نمی‌تواند دغدغه‌ها و مطالبات را برطرف کند. در حال حاضر هیچ گونه دسترسی به آرای شعب پیش بینی نشده و این موضوع برای دیوان عدالت اداری که تصمیمات و آرا آن برای عموم مردم ایجاد حق و تکلیف می‌کند، قابل نقد است.

با توجه به اهمیت و جایگاه دیوان عدالت اداری در صیانت از حقوق شهروندان در مقابل دستگاه‌های دولتی که از قدرت عمومی در جهت اجرای تصمیمات خود برخوردار است، به نظر دیوان باید پرچمدار و آغازگر این تحول مناسب در اجرای انتشار عمومی آرا باشد و بدون گزینش و غربالگری اقدام به انتشار آرای شعب کند. دیوان عدالت اداری باید جهت انجام این امر مهم سامانه‌ای طراحی و شعب را ملزم کند ضمن ابلاغ آرای صادر شده به طرفین شکایت، نسخه‌ای از آن را در سامانه مزبور بارگذاری و کاربر مربوطه بعد از حذف اسامی، رأی را با توجه به موضوع، دسته بندی و منتشر کند.

افزون بر آن باتوجه به اهمیت آرای هیئت عمومی (ابطال مصوبات، آرای وحدت رویه و ایجاد رویه) نظرات و آرای هیئت‌های تخصصی دیوان عدالت اداری، باید تدبیری اندیشه شود تا صورت مذاکرات جلسات هیئت عمومی و هیئت‌های تخصصی نیز منتشر شود چراکه در این جلسات قضات در رسیدگی به پرونده‌ها در قالب موافق و مخالف نکات ارزشمند حقوقی را مطرح می‌کنند که می‌تواند مورد توجه و راهگشای دستگاه‌های دولتی در تدوین مقررات باشد. همچنین نکات مطرح شده در این جلسات قابل استفاده و بهره‌برداری برای دادگاه‌های اختصاصی اداری از جمله هیئت‌های تشخیص و حل اختلاف کارگر و کارفرمایی، کمیسیون ماده ۱۰۰ قانون شهرداری و... می‌باشد.

*دانشجوی دکتری حقوق عمومی