جوان آنلاین: شناخت سوابق فعالیتهای سیاسی و فرهنگی در هر منطقهای، یکی از شرایط اولیه برای انجام پروژههای سیاسی و فرهنگی تأثیرگذار در آن خطه است. طبیعی است که شناخت هر ناحیه، ضرورتی برای فعالان سیاسی و فرهنگی آن محدوده است و هر چه شناخت بیشتر باشد، زمینه برای اثرگذاری و ماندگاری فعالیتها افزونتر خواهد بود. در این نوشتار سعی شده است درآمدی اجمالی بر تبارشناسی و معرفی حوزویان شاخص استان مازندران در ایران معاصر ارائه شود.
علمای دوره پهلوی اول و دهههای ۳۰ و ۴۰، در منطقه مازندران
شاید بتوان گفت شاخصترین علمای برجسته منطقه مازندران در دوره پهلوی اول و دهه ۳۰، آیتالله مهدی امامی امیرکلایی و آیتالله محمدتقی آملی هستند که در حوزههای علمیه قم و تهران تدریس داشتند. آنها هر دو، شهید آیتالله شیخ فضلالله نوری را درک کرده بودند. آیتالله امامی در مجالس مختلف از مظلومیت شیخ شهید میگفت. او از حامیان آیتاللهالعظمی شیخ عبدالکریم حائری یزدی و منتقدان جدی سیاستهای رضاخان بود. پدر آیتالله آملی، ملامحمد آملی از همفکران آیتالله شیخ فضلالله نوری و از مخالفان اساسی مشروطه سکولار قلمداد میشد. آیتالله آملی علاوه بر ارائه آثار ارزشمندی در فقه، اصول و فلسفه، کتابهایی مثل «نقد ماتریالسم» را نوشت و به تجزیه و تحلیل فیلسوفانه اندیشههای مادی پرداخت. آیات: حسن حسنزاده آملی، عبدالله جوادی آملی و سیدرضی شیرازی از شاگردان معروف او هستند و هم او طریق آشنایی آیتین آملی با علامه طباطبایی را گشود.
اینک به معرفی حوزویانی میپردازیم که در آن مقطع در مازندران سکونت داشتند. علامه حسن حسنزاده آملی - که خود از مفاخر مازندران به شمار میرود- در یکی از آثارش به برخی سوابق حوزههای علمیه منطقه اشاره میکند: «در آن زمان، بزرگانی در شهر آمل داشتیم که دو تن از آنها در مرتبه اول روحانیت شهر بودند. آن دو نفر مرحوم آیتالله میرزا ابوالقاسم فرسیو و آیتالله محمدآقای غروی بودند. مرحوم آقای فرسیو و مرحوم آقای غروی، حوزه تهران و نجف را درک کرده بودند و هر دو از شاگردان بنام حوزه نجف و از شاگردان مرحوم نائینی و مرحوم اصفهانی و آقایان دیگر بودند و مجتهد مسلّم زمان خودشان به شمار میرفتند... مرحوم آقای غروی با آن سطح بالای علمی برای ما صرف میر میگفت!...» یا در جایی دیگر میگوید: «استاد گرانقدر ما حضرت آیتالله محمد آقای غروی آملی حکایت فرمود از سلطه اجانب کار دینداری به جایی رسیده بود که من بعضی از روزها با لباس روحانی در خیابان و بازار آمل بدین قصد عبور میکردم که مردم مرا ببینند و دین و دینداری را فراموش نکنند و مبدأ و معاد از یادشان نرود!...» منطقه بابل هم از مناطق عالم خیز استان بود که در آن زمان، شخصیتهای برجستهای، چون آیات: سید محمدباقر حجتی، محمدعلی شریف طبرستانی، نجفعلی فاضل استرآبادی، سیدحسن بهشتی و فرزندش سیدمحمد محقق بهشتی و امانالله کریمی را به جامعه علمی شیعه تقدیم کرد. البته باید از آیتالله سیدعلی اسلامی هم یاد کرد که مدتها ریاست مدرسه علامه بابل را برعهده داشته است و مسجدی نیز در چهارسوق بنا کرد. وی پس از سالها تدریس و بحث و ارشاد و مبارزه (به ویژه با بهائیان)، در سال ۱۳۲۶ درگذشت و ریاست مدرسه علامه نیز بر عهده آیتالله نجفعلی فاضل قرار گرفت. باید دانست پیش از بازتأسیس (احیای) حوزه علمیه قم، بابل به واسطه تعدد مدارس علمیه و حضور مجتهدین و عالمان بزرگ، از مراکز مهم تعلیم علوم دینی کشور بوده است. حضرات آیات: سعیدالعلماء مازندرانی، ملا محمد اشرفی، زینالعابدین مازندرانی، شیخ عبدالله مازندرانی و محمدحسن بارفروشی شیخ کبیر در این دوره تاریخی در بابل تدریس داشته یا از این خطه برخاستهاند. آیتالله علیاکبر الهیان قزوینی تنکابنی (متوفای ۱۳۳۹ ش) نیز از علمای اخلاقی و اهل کرامت منطقه است که بیشتر در قزوین به سر میبرد. وی از شاگردان آیتالله سیدموسى زرآبادى یکى از استوانههاى «مکتب تفکیک» بود. شیخ مجتبى قزوینى (خواهرزادهاش) محمدرضا حکیمی و شیخ محمدتقی نحوی، سه تن از شاگردان معروف او بودند. آیتالله شیخ حسن طبرسی سوچلمایی، از علمای دهههای ۲۰ و ۳۰ در ساری و ییلاقات حومه است. وی پدر آیتالله نورالله طبرسی امام جمعه سابق ساری است. از دیگر علمای این دوره در منطقه ساری و نکا، آیتالله شیخ عبدالجبار فقیهی کلائی و آیتالله حاج سید تقی نصیری است که آیتالله حسین محمدی لائینی از شاگردان هر دو بوده است.
دهههای ۴۰ و ۵۰، دوره منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی
در این دوره نهضت اسلامی و فعالیتهای مربوط به آن آغاز شده بود. شاخصترین علمای مازندران در این مقطع آیات: محمدتقی آملی، علامه حائری سمنانی، میرزا هاشم آملی و محمد کوهستانی هستند که اولی در تهران، دومی در مشهد و سمنان و سومی در قم به تدریس و تحقیق مشغول بودند و چهارمی در کوهستان روستای زادگاه خودش (درحومه بهشهر)، به تربیت طلاب میپرداخت. جملگی آنان نیز از حامیان نهضت اسلامی و مخالفان رژیم پهلوی محسوب میشدند. در این دوره، آیتالله میرزا هاشم آملی و آیتالله شیخ محمد کوهستانی ظهور و بروز بیشتری دارند خصوصاً که کوهستانی به زهد و پارسایی در کشور شناخته شده بود. آیتالله علامه یحیی نوری (نصیری) هم از روحانیون فعال در تهران محسوب میشود که به مبارزه با منکرات اجتماعی توجه جدی نشان میداد. او در فعالیتهای خویش به کلیت جهان اسلام نظر داشت و در برخی کنفرانسهای کشورهای اسلامی، شرکت کرده و کتابهایی هم در نقد فِرَق انحرافی و ادیان تحریف شده پیشین نوشته بود. در دهههای ۴۰ و ۵۰، استان مازندران نیز مانند دیگر استانها و مناطق کشور ما در تکاپوی مبارزه با پهلوی بوده است.
شاید بتوان گفت جدیترین مبارزات در استان مازندران در شهر بابل صورت میگرفت و این خطه، کانون مرکزی فعالیتهای سیاسی، لَه و علیه رژیم پهلوی بود. ساواک نیز برای حفظ این شهر، تدابیر مختلفی داشت. در این دوران، آیات: هادی روحانی، محمد فاضل استرآبادی، سید محمدباقر نقوی و... از روحانیون فعال و مبارز بابلی بودند. آیتالله روحانی در رفت و آمد میان بابل و روستای کله بست بابلسر (محل سکونت وی و هادی شهر امروز) بود و ارتباط گستردهای با مبارزان انقلابی و شاگردان امام خمینی در سطح کشور داشت. آیتالله فاضل - هم پس از مراجعت از حوزه علمیه نجف- مسجد کاظم بیگ را پایگاه استقرار و فعالیتهای انقلابی خود قرار داد. آیات و حجج اسلام: نظری خادم الشریعه، شیخ مصطفی صدوقی، شیخ نورالله طبرسی، سید حسین شجاعی کیاسری و شفیعی دارابکلایی در ساری و حومه، آیات: جوادی آملی و حسنزاده آملی در آمل، آیتالله اسماعیل صالحی مازندرانی در قائمشهر و سوادکوه، آیتالله سجادی در نور و فریدونکنار، حجج اسلام: علی اکبر سلیمانی و صالحی در بابلسر، آیات: لیموندهی و محمدی لائینی در نکا، آیتالله ابوالحسن ایازی در رستمکلا، آیات: سیدصابر جباری، خلیلی رحمانی در بهشهر و... فعالیت میکردند. بهشهر از سویی زادگاه حجتالاسلام سیدعبدالکریم هاشمینژاد بود و نور هم منطقهای است که حجتالاسلام علیاکبر ناطق نوری بدان انتساب داشت و آنان نیز ارتباطاتی با زادگاه خودشان داشتند. آیتالله حسین محمدی لائینی پس از مراجعت از نجف اشرف و به پیشنهاد آیتالله کوهستانی، مدتی در حوزه علمیه کوهستان کرسی تدریس و تعلیم را بر عهده میگیرد. او بعد از مدتی براساس دعوت بزرگان شهر نکا و صوابدید آیتالله کوهستانی به تجدید و احیای حوزه علمیه نکا میپردازد؛ حوزهای که پیشتر به وسیله آیتالله لیموندهی تأسیس شده بود. او همزمان با این دوره، یک حوزه علمیه تابستانه در موطن اصلی خود، ملامحله (معروف به ملاخیل) لائی دایر میکند. البته حوزههای مشابهی در مناطق ییلاقی دیگر مانند: کوتنا، ورفام، لیموند، کلا، بادابسر، گلورد، منکازین، کوا و... توسط علمای آن مناطق از قدیمالایام تشکیل شده بود. جنس فعالیتهای این شخصیتها مانند هم نبود و تمرکز غالب آنها بر ترویج و تعمیق عقاید دینی و دفاع از مکتب اهل بیت (ع) قرار داشت. در این مقطع شهرهای استان مازندران، محل رفت و آمد خطبای مشهور کشوری بود؛ از جمله محمدتقی فلسفی و احمد کافی که زیاد به استان مازندران (مازندران فعلی و منطقه گلستان) سفر میکردند. در سالهای منتهی به انقلاب اسلامی، فعالیتهای انقلابیون و مروجان امام خمینی در این منطقه بیشتر و بیشتر شد. فریدونکنار، نکا و بهشهر به خاطر غلبه جو مذهبی، بسترهای افزونتری برای فعالیتهای انقلابی داشتند. قائم شهر (یا شاهی آن زمان) و آمل به خاطر حضور و نفوذ وابستگان دربار و فعالیتهای ویژه کارگران، زمینههای خوبی برای جذب فعالیتهای گروهکها بود. علمای استان مازندران در ایام مبارزات علیه رژیم طاغوت و خصوصاً هفتههای پایانی سقوط رژیم پهلوی، بیانیه مهمی را منتشر کردند که حاوی مطالب اساسی علیه شخص شاه بود. متن این بیانیه، از سوی آیتالله نظری خادمالشریعه انشاء و از سوی آیتالله ابوالقاسم رحمانی خلیلی تحریر شده است. این بیانیه از سوی سرلشکر قرنی به همه سفارتخانهها ارسال شده بود که فضای منفی گستردهای را علیه شاه به وجود آورد و از اسناد شاخص انقلاب اسلامی است.
علمای شاخص مازندران در دهههای ۶۰ و ۷۰
پیروزی انقلاب اسلامی، فضای کشور را دگرگون کرد و تحولات فرهنگی، اجتماعی و سیاسی گستردهای را در این مرز و بوم رقم زد. دهه اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی از اهمیتی فراوان برخوردار است، چه حوادث زیادی در این دهه اتفاق افتاد و علما و روحانیون در آن نقشهای کلیدی داشتند. مازندرانیها نیز از این قاعده مستثنی نبودند. آیات: حسنزاده آملی، روحانی، طبرسی، محمدی لائینی و سیدصابر جباری به ترتیب امام جمعه شهرهای: آمل، بابل، ساری، نکا و بهشهر میشوند. شیخ محمدتقی نحوی از علمای این دوره در غرب مازندران است. وی پس از آیتالله محمد صادقی تهرانی که اولین نماز جمعه را در رامسر اقامه کرد، در تاریخ ۲۹ دی ماه سال ۱۳۶۰ و از سوی امام خمینی به عنوان امام جمعه رامسر منصوب شد. نحوی، همچنین مؤسس مدرسه علمیه المهدی (عج) این شهر است. وی در عرفان عملی، شاگرد آیتالله شیخ علیاکبر الهیان بود و هماره در سفر و حضر از ایشان بهره میبرد. در دورههای اول مجلس خبرگان رهبری، شخصیتهایی مانند آیات: جوادی آملی، سیدجعفر کریمی، هادی روحانی، محمدی لائینی و صالحی مازندرانی از جمله علمای شاخص آن ایام هستند. البته در آن سالها، استان گلستان فعلی بخشی از مازندران بود و چهرههای شاخص حوزوی آن آیات: نورمفیدی، علوی گرگانی، طاهری گرگانی، میبدی و سید عبدالهادی شاهرودی و... بودند. چندی بعد آیتالله جوادی آملی عضو شورای عالی قضایی و آیتالله سید جعفر کریمی نماینده امام در شورای اقتصاد کشور میشود. در مجلس شورای اسلامی نیز برخی علمای تراز اول مازندران حضور داشتند که یک تجربه خاص و تکرارنشدنی قلمداد میشود. آیتالله محمد فاضل استرآبادی از تحصیلکردگان نجف اشرف، شاگردان آیتالله العظمی سید ابوالقاسم خویی و علمای شاخص بابل، نمایندگی مردم این شهر در مجلس را برعهده میگیرد. وی بعد از این دوره، از فعالیت مستقیم سیاسی به تأسیس حوزه علمیه فیضیه مازندران و تربیت طلاب روی میآورد. مدرسه علمیه خاتم الانبیا (ص) یا صدراعظم هم توسط آیتالله روحانی نماینده ولی فقیه در استان به پذیرش طلاب اقدام میکند. آیتالله محمدی از دیگر شخصیتهای شاخص بابل است که مدرسه علمیه روحیه (محمدیه) را در بابل تأسیس میکند. حوزه علمیه رستمکلا هم با محوریت آیتالله ایازی شاخص میشود. این حوزه در دوره حضور خود آیتالله و حتی فرزندش حجتالاسلام محمدجواد ایازی، محل مناسبی برای تربیت طلاب است، اما بعد از درگذشت آن دو، فاقد پویایی سابق میگردد.
با آغاز دفاع مقدس، نقش علما و مبلغان حوزوی مازندران نیز برجسته میشود. از سوی دیگر، جمعی از علمای برجسته هم در جبهههای نبرد حضور پیدا میکنند و در جمع رزمندگان حاضر میشوند. آیات: جوادیآملی، روحانی، جباری، ایازی، صالحی مازندرانی، معلمی و... در این زمرهاند و از میان آنها آیتالله جباری حضور پررنگتری در جبههها داشت. روحانیون و طلاب فراوانی از مازندران، در جبههها حضور داشتند و به شهادت رسیدند که حجتالاسلام مهدی عبداللهپور از چهرههای شاخص حوزوی از مصادیق آنان است. برخی از حوزههای علمیه استان نیز در زمینه حضور در جبههها برجستهاند. برای نمونه مدرسه علمیه امام صادق (ع) رستمکلای بهشهر بیش از ۹۰ شهید در دوران دفاع مقدس دارد! طلاب حوزههای علمیه استان به ویژه خاتمالانبیا (ص) و فیضیه هم در جبههها فعال بودند.
آیتالله سیدعلی محقق بهشتی (متولد بابل)، از علمای شاخص این دوره در نجف اشرف است که بعد از آیات عظام خویی و سبزواری مرجعیتش مطرح میشود. اگرچه ایشان در فضای عمومی استان چندان شناخته شده نیست، ولی در فضای علمی و حوزوی به ویژه بین فضلای نجفی، شخصیتی شناخته شده دارد و بعد از درگذشت وی، رهبر معظم انقلاب و آیتالله سیستانی پیام تسلیت صادر کردند. آیتالله محمدعلی تسخیری که اصالتاً از غربیترین مناطق مازندران است، معاونت بینالملل سازمان تبلیغات اسلامی را بر عهده میگیرد. آیتالله محیالدین مازندرانی از شاگردان شهید صدر نیز در دستگاه قضایی مشغول فعالیت میشود. برخی مانند دکتر سیدمحمدباقر حجتی و دکتر ابوالحسن شریف طبرستانی در دانشگاه تهران و حوزه علمیه مروی و مجتهدی این شهر مشغول تدریس و تحقیق میشوند. در دهه ۷۰، حجتالاسلام محمد دشتی (محمودآبادی) مترجم مشهور نهجالبلاغه، از روحانیون انقلابی استان قلمداد میشد. وی محققی کوشا و نویسندهای پرکار و در دفاع از انقلاب اسلامی، بسیار صریح بود. آیتالله زینالعابدین باکویی (امام جمعه فریدونکنار) هم در زمینههای علمی و حوزوی شناخته شدهتر شد. آیتالله محمدکاظم فقیهی مازندرانی نیز در حوزه علمیه قم تدریس و حتی کتابخانهای هم در قم تأسیس میکند.
حوزویان شاخص مازندران در دهههای ۸۰ و ۹۰
اگرچه برخی شخصیتهای حوزوی در دهههای ۶۰ و ۷۰ در استان حضور داشتند یا فعالیت فرهنگی و تبلیغی یا تدریسی انجام میدادند، ولی به دلایل مختلف کمتر شناخته شده بودند. پُررنگ شدن نقش رسانهها و فضای مجازی به شناخت و اثرگذاری بیشتر آنها کمک کرد به گونهای که در دهههای بعدی محوریت یافتند و در فضاهای فرهنگی، رسانهای و حوزوی استان وزنه مهمی محسوب شدند. شخصیتهایی مانند آیات: نظری و طبرسی در ساری، معلمی در جویبار و قائم شهر، سیدرحیم توکل و عباس نیکزاد در بابل، سیدیوسف ابراهیمیان و محمدعلی رحمانی در آمل و صادق لاریجانی (مشهور به آیتالله آملی لاریجانی) در سطح استان. آیتالله لاریجانی در ادوار اخیر به عنوان نماینده مردم استان در مجلس خبرگان رهبری نیز انتخاب شده است. حجتالاسلام محمداسماعیل کوهستانی فرزند آیتالله کوهستانی هم کم و بیش محل رجوع برخی جوانان، طلاب و علاقهمندان به سیره و سلوک این عالم زاهد قرار میگیرد. اوایل دهه ۹۰ هم چندین چهره حوزوی منطقه، برجسته و رسانهای میشوند، مانند: آیتالله علی اکبر سیفی مازندرانی (متولد فریدونکنار و جانباز جنگ تحمیلی)، حجتالاسلام شیخ مجتبی روحانی (فرزند آیتالله هادی روحانی و امام جمعه فعلی بابل)، آیتالله مرتضی صدوقی مازندرانی (تولیت مدرسه علمیه امامیه ساری) و حجتالاسلام محمدی نائینی (فرزند مرحوم آیتالله محمدی لائینی که امام جمعه نکا بود و بعد از درگذشت آیتالله طبرسی به عنوان امام جمعه ساری و نماینده ولی فقیه استان مازندران منصوب شد.)
در فضای علمی حوزهها نیز آمل جایگاه ویژهای دارد و همواره روحانیون و مدرسان برجسته حوزوی داشته است. برخی فضلا و پژوهشگران حوزوی مانند: یعقوب توکلی، حمید احمدی حاجیکلایی، محمدمهدی باباپور گل افشانی و... در تهران حضور دارند. برخی نیز مانند ابوالفضل حافظیان بابلی در زمینه کتابشناسی و احیای نسخ خطی فعال هستند. از سویی روحانیون زیادی از استان هم در دستگاههای اداری، فرهنگی و دانشگاهی و به ویژه قضایی، عقیدتی- سیاسی سپاه، نیروی انتظامی و وزارت دفاع فعالند که خود سرفصل تحقیق دیگری است و در این مجال نمیگنجد.
منابع:
۱. گفتوگو با علامه حسن حسنزاده آملی، به اهتمام محمد بدیعی، چاپ پنجم، ۱۳۸، قم: انتشارات تشیع.
۲. سلوک محمدی: پژوهشی پیرامون سلوک عملی و اسلوب شخصیتی مرد جهاد و اجتهاد، حضرت آیتالله حاج شیخ حسین محمدی لائینی، تألیف محمدباقر و محمدصادق محمدی لائینی، چاپ اول، ۱۳۹۶، ساری: سرو سرخ.
۳. فیضیه تهران؛ دانشنامه مفاخر مدرسه علمیه مروی و سپهسالار قدیم (شهید بهشتی)، حمید سبحانی صدر، چاپ اول، ۱۴۰۰، تهران: انتشارات واژهپرداز اندیشه.
*پژوهشگر تاریخ معاصر
