اظهارات اخیر دبیر هیئت دولت مبنی بر پرهیز دولت از آغاز پروژههای فاقد توجیه اقتصادی، مالی و فنی امیدوارکننده است، چه آنکه به قاعده منابع محدود، هر اقدام اجرایی باید بر پایه نقدینگی واقعی، بازدهی قابل سنجش و اثرگذاری بلندمدت تعریف شود، با این حال دقت در روندهای سالهای اخیر نشان میدهد چنین مسیری از مدتها پیش در دولتهای قبل نیز مورد توجه قرار گرفته بود و اکنون تبدیل به یک ضرورت حرفهای در مدیریت پروژههای عمرانی شده است، بنابراین نمیتوان آن را به حساب نوآوری یا ابتکار یک دولت خاص گذاشت.
سیاستگذاری توسعهای معمولاً حاصل تجربههای انباشته و خطاهای گذشته است و طبعاً دولتهایی که پیشتر بر سر کار بودند، با چالش جدی انباشت طرحهای نیمهتمام و فشار مالی ناشی از آن مواجه شدهاند، بنابراین حجم بالای این طرحها، امکان تصمیمگیری مبتنی بر اولویت را از نهادهای اجرایی گرفت و بخش قابل توجهی از بودجههای عمرانی را بلعید. همین تجربه تلخ سبب شد مسئولان دولتهای اخیر، بهویژه از اواخر دهه ۹۰ به این نتیجه برسند که آغاز پروژههای فاقد توجیه، کشور را گرفتار چرخهای فرساینده میکند که در آن پروژهها بدون آنکه منابع پایدار، مطالعات فنی و زمانبندی منطقی برای آن تعریف شده باشد، کلنگزنی میشود.
واقعیت آن است که در این سالها دستگاههای تخصصی و حتی نهادهای نظارتی بارها بر ضرورت تمرکز بر پروژههای با پیشرفت فیزیکی بالا تأکید کردهاند. بسیاری از اقدامات اصلاحی، از جمله تهیه بانک اطلاعاتی جامع از پروژههای نیمهتمام، تعیین معیارهای اولویتبندی و محدود کردن شروع طرحهای جدید بدون پشتوانه مالی، در دولتهای قبل نیز مطرح و اجرا شد. اکنون که دولت چهاردهم بر این مسیر پای میفشارد، انتظار میرود به جای معرفی این رویکرد به عنوان سیاستی نو، بر تداوم تجربهای تأکید شود که با هزینههای زیاد و مسیر طولانی شکل گرفته است.
شایسته است مسئولان کشورمان یاد بگیرند که فرایند توسعه، میدان رقابت برای ثبتنام افراد نیست، چه آنکه هر پروژهای که امروز در آستانه بهرهبرداری قرار میگیرد، نتیجه تلاش مجموعهای از مدیران، کارشناسان، کارگران و برنامهریزان طی سالهای طولانی است. اگر دولتی بخواهد همه این تلاشها را نادیده بگیرد و نتیجه نهایی را به نام خود ثبت کند، در حقیقت زنجیره توسعه را قطع میکند و به جامعه پیامی نادرست میدهد، مبنی بر آنکه هر دولت در نقطهای مستقل از گذشته آغاز میشود و نیازی به حفظ میراث مدیریتی پیشینیان ندارد. چنین نگرشی هم بیانصافی است و هم به مدیریت کشور لطمه میزند.
به قاعده تجربه، دولتهایی که فرهنگ تداوم برنامه را پذیرفتهاند، توانستهاند طی یک نسل پیشرفت پایدار ایجاد کنند. این فرهنگ نیز فقط با ذکر نام دولتهای قبلی در گزارشهای رسمی شکل نمیگیرد، بلکه با ایجاد سازوکاری گسترش مییابد که در آن دستاوردهای گذشته منبع مشروعیت برای تصمیمهای امروز محسوب میشود. وقتی فلان وزیر یا رئیس دولت اعلام میکند فلان پروژه، نتیجه زحمات چند دولت بوده است، جامعه احساس میکند نظام اداری کشور بالغ و از گسستهای سیاسی رها شده است. این شیوه بیان همچنین به مدیران پیام میدهد که ارزش کارشان در آینده دیده خواهد شد، حتی اگر در دوره خود امکان بهرهبرداری از نتیجه آن را نداشته باشند.
اگر چنین درکی حاکم شود، دیگر نیازی نیست هر دولت برای برجسته کردن نام خود کلنگ پروژهای تازه بزند. ساختوساز در کشورمان مثل دیواری بلند است که هر مسئول آجر خود را روی آن میگذارد و بخشی از بار توسعه را بر دوش میکشد. در این وضع، هیچ آجر اضافه یا تکراری چیده نمیشود و هیچ شکافی نیز ایجاد نمیشود، زیرا همه اجزا بر پایه منطق کارشناسی و برنامه بلندمدت کنار یکدیگر قرار میگیرند. هرچه این دیوار بالاتر میرود، سهم دولتها در آن مشخصتر میشود و جامعه میفهمد توسعه حاصل انباشت عقلانیت و کار مداوم است، طبعاً در این روند، تصمیمهای مقطعی و هیجانی و تودهپسندی! جایگاهی ندارد.
در مقابل، سنت دیرینهای که معالأسف در فضای سیاسی کشورمان دیده میشود، ضدتوسعه است، چراکه در آن هر دولت با بیاعتنایی به اقدامات گذشته، برنامههای خود را از نقطهای صفر آغاز میکند. چنین برخوردی ضمن آنکه هزینههای مالی زیادی به کشور تحمیل میکند، ساختارهای کارشناسی را از ثبات محروم میسازد. وقتی هر دولتی بخواهد برنامههای پیشینیان را کنار بگذارد، دستگاههای اجرایی امکان برنامهریزی بلندمدت از دست میدهند و اقتصاد ملی در برابر تکانههای داخلی و خارجی آسیبپذیرتر میشود. اصلاح این وضعیت زمانی ممکن است که مسئولان در گفتار و رفتار خود نشان دهند به میراث مدیریتی دیگران احترام میگذارند و آن را بخشی از دارایی ملی به شمار میآورند.
بیشک سخنان دبیر هیئت دولت درباره ضرورت تمرکز بر پروژههای دارای توجیه فنی و اقتصادی حرفی درست و قابل دفاع است، اما باید توجه داشت این توصیه زمانی اثر واقعی دارد که در لحن و روایت نیز صداقت دیده شود. اگر مردم احساس کنند دولت تلاش میکند سیاستهای معمول و دیرینه را به نام خود ثبت کند، میزان اعتماد به سخنان رسمی کاهش مییابد. گسترش این فرهنگ فواید عملی نیز دارد. وقتی دولتها به میراث یکدیگر احترام بگذارند، روند انتقال تجربه میان مدیران تسهیل میشود. کارشناسان به جای آنکه هر چهار سال یکبار با تغییر سلیقههای مدیریتی سرگردان شوند، میتوانند در مسیر مشخص و منسجم حرکت کنند، حتی سرمایهگذاران بخش خصوصی نیز در فضایی چنین باثبات، راحتتر تصمیمگیری میکنند.
علاوه بر این موارد، پذیرش اینکه دستاوردها نتیجه تلاش جمعی است، به اصلاح فرهنگ سیاسی نیز کمک میکند. در کشوری که مجموعهای از مدیران و نخبگان طی دههها در عرصههای مختلف کار کردهاند، ادعای شروع یک روند از صفر، هم غیرواقعی و هم نادیدهگرفتن تلاش کسانی است که شاید امروز در قدرت نباشند، اما بخش مهمی از زیرساختهای کشور را ساختهاند. یاد کردن از آنان در سخنان رسمی باعث میشود این پیام به نسلهای بعدی منتقل شود که کشور با همه سلایق و طیفهای مدیریتی جلو رفته و هرکس در حد توانش در ساختن آینده نقش داشته است.
با این رویکرد، سخنان اخیر دبیر هیئت دولت به فرهنگ سیاسی بازمیگردد که معالأسف، ظاهراً چنین فرهنگی در دولت چهاردهم هنوز شکل نگرفته و لازم است میان دولتها و جریانهای گوناگون، نوعی احترام متقابل به دستاوردها وجود داشته باشد. این احترام به معنی نادیدهگرفتن خطاها یا تمجید بیدلیل از گذشته نیست، بلکه یعنی هر گام مثبت ثبت شود و هر اشتباه نیز به عنوان درس عبرت در پرونده مدیریتی کشور باقی بماند، با این حال زمان آن رسیده است این سنت ضدتوسعه شکسته شود که هر دوره بخشی از گذشته را انکار میکند و از دل آن پروژههایی بیرون میآید که نیمهتمام رها میشوند. اگر این چرخه متوقف شود، مسیر توسعه کشور به جای گسستهای پیاپی، خطی پیوسته خواهد شد که از گذشته میگذرد و به آینده میرسد و بر دوش همه دولتها سنگینی میکند.
