جوان آنلاین: حاج حسین آقا ملک، بزرگترین واقف معاصر ایران به شمار می‌آید که نامش در تاریخ این سرزمین ماندگار شده است؛ بزرگمردی که موقوفات ارزشمندی در حوزه فرهنگ و سلامت از خود به یادگار گذاشت تا عموم مردم از خدمات عام‌المنفعه آنها، بهره‌مند شوند. در ادامه به مناسبت هشتاد و هشتمین سالروز وقف کتابخانه و موزه ملی ملک، نگاهی به تاریخچه و فعالیت‌های این موقوفه فرهنگی می‌کنیم.
سرآغاز تشکیل کتابخانه
تاریخچه تشکیل کتابخانه ملک با جمع‌آوری کتاب‌های خطی توسط حاج حسین آقا ملک آغاز می‌شود. در واقع، طبق گفت‌وگوی او با روزنامه اطلاعات در ۳۰ اردیبهشت ۱۳۴۵، حاج حسین آقا برای نخستین بار در سال ۱۲۷۸ شمسی و در مسیر سفر بازگشت خود از خراسان، به‌واسطه آشنایی با یک دیوان خطی شعر در نیشابور، به فکر جمع‌آوری کتاب افتاده است. البته او اولین قدم در مسیر پایه‌گذاری کتابخانه‌اش را ۶ سال پس از این سفر با خریداری کتابخانه شیخ عبدالحسین، پسر شیخ عبدالرحیم بروجردی برداشته است. در حقیقت، حاج حسین آقا هر کجا درباره وجود کتاب‌های خطی شنیده، به سراغ صاحبان این منابع رفته تا جایی که در این مسیر، بنام شده است و دیگران برای فروش کتاب‌های قدیمی و خطی به او مراجعه می‌کردند. همچنین کتابخانه حاج حسین آقا ملک تا پیش از درگذشت پدرش، حاج محمدکاظم ملک‌التجار، در مشهد جای داشت و در سال ۱۲۹۷، به خانه تاریخی ملک در بازار تهران (مکان تولدش) منتقل می‌شود. او در این سال‌ها، کتاب‌های فراوانی خرید و آنها را پس از خوانش، به کتابخانه‌اش سپرد.
از شکل‌گیری موزه تا انتقال به ساختمان جدید
حاج حسین آقا ملک در ادامه فعالیت‌های فرهنگی‌اش بهویژه در راستای آشنایی محققان خارجی کتابخانه‌اش و همچنین بهره‌مندی ملت ایران، برآن شد تا در کنار کتابخانه ملک، موزه‌ای از آثار نفیس کشور؛ از سکه‌ها و قلمدان‌ها تا فرش‌ها و تابلو‌های نقاشی، راه‌اندازی کند. دراین‌راستا، کتابخانه و موزه ملی ملک در سال ۱۳۱۴ بنیان نهاده شد. دراین‌میان، این فرهنگ‌دوست در ششم آبان‌ماه ۱۳۱۶، خانه پدری خود در بازار بین‌الحرمین تهران را به همراه تمامی دارایی‌های موجود در آن که شامل کتابخانه و موزه ملی ملک می‌شد، وقف بارگاه ملکوتی حضرت رضا (ع) کرد. حاج حسین آقا به منظور گسترش این موقوفه فرهنگی نیز، دارایی‌ها و زمین‌های بسیاری به‌خصوص در خراسان، وقف این آستان مقدس کرد تا از محل درآمد و عواید آنها، منابع مالی مورد نیاز کتابخانه و موزه، تأمین شود.
حاج حسین آقا ملک در سال ۱۳۵۱، دار فانی را وداع گفت، اما به پشتوانه نیک‌اندیشی او، مسیر رشد و بالندگی کتابخانه و موزه ملی ملک در تهران، ادامه یافت چنان‌که در سال ۱۳۶۴، آستان قدس رضوی، اقدام به احداث ساختمانی نوبنیاد در زمین وقفی او در باغ ملی تهران، کرد. به‌این‌ترتیب، در سال ۱۳۷۶، کتابخانه و موزه ملی ملک از بازار بین‌الحرمین به این ساختمان جدید، منتقل شد تا بیش از پیش، از اهل علم و پژوهش و گردشگران دور و نزدیک، میزبانی کند.
تنوع خدمات فرهنگی مجموعه
کتابخانه و موزه ملی ملک در طی حدود ۳ دهه فعالیت در باغ ملی تهران، توانسته برغنای منابع کتابخانه‌ای و تنوع آثار موزه‌ای خود بیفزاید بهویژه که این مجموعه و خدمات واقف آن، مورد توجه بسیاری از مجموعه‌داران و چهره‌های فرهیخته و فرهنگی کشور نیز قرار گرفته تا جایی که آنها، راه زنده‌یاد حاج حسین آقا ملک را ادامه داده و این موقوفه را برای اهدای آثار تاریخی و هنری و کتاب‌های نفیس خود، انتخاب کرده‌اند.
در حال حاضر، کتابخانه ملی ملک دارای نزدیک به ۲۰ هزار عنوان رساله خطی، بیش از ۴ هزار و ۸۰۰ نسخه کتاب چاپ سنگی، ۳ هزار و ۲۰۰ نسخه کتاب چاپ سربی، افزون بر ۱۱۷ هزار و ۵۰۰ نسخه کتاب چاپی فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی، روسی و سایر زبان‌ها، حدود ۷ هزار عنوان سند تاریخی، افزون بر ۱۳۵۰ عنوان مطبوعات و نشریات مختلف از دوره قاجار تاکنون و بالغ بر صد‌ها عنوان منبع دیداری و شنیداری، است.
اهل علم و پژوهش می‌توانند با مراجعه به تالار‌های این کتابخانه از جمله تالار محققان آن، در محل این موقوفه به بررسی و مطالعه منابع بپردازند و یا طبق شرایط کتابخانه، از خدمات غیرحضوری آن، استفاده کنند.
همچنین در سال‌های گذشته، شاهد افزایش تعداد تالار‌های موزه‌ای این موقوفه بودیم تا جایی‌که امروزه آثار ارزشمند و کم‌نظیری در تالار‌هایی با عنوان «حاج حسین آقا ملک»، «آثار اهدایی بانو عزت‌ملک ملک»، «خوشنویسی و نگارگری»، «هنر‌های لاکی»، «تمبر»، «هزار داستان»، «هنر و زندگی»، «علوم در ایران اسلامی» و «ماه هشتم»، به نمایش عموم درآمده است. نگارخانه این موزه نیز در این سال‌ها، میزبان نمایشگاه‌های گوناگون بوده است.
اجرای برنامه‌های گوناگون
این موقوفه فرهنگی با برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزشی در گستره فرهنگ و هنر اسلامی – ایرانی، برپایی نشست‌های علمی و پژوهشی مرتبط با آثار گنجینه ملک، انتشار کتاب‌های ارزنده توسط انتشارات خود و... نیز، توانسته بر پویایی فعالیت‌هایش بیفزاید.
در این‌میان، می‌توان به اقداماتی نظیر راه‌اندازی مجدد بخش‌های صحافی، مرمت و...، رف‌خوانی کتاب‌های مخزن کتابخانه، برگزاری برنامه‌های آیینی همراه با اجرای ویژه برنامه‌هایی برای کودکان و بزرگسالان، از جمله «مهدخت» برای روز دختر، «باغ قصه‌ها» و ویژه برنامه‌های نجوم با عنوان «آسمان ملک»، اشاره کرد که در یک سال اخیر، انجام شده است.
همچنین می‌توان از برگزاری کارگاه‌ها و نشست‌های علمی به مناسبت‌های گوناگون همچون «طبیب»، رونمایی کتاب، برگزاری نمایشگاه‌های منحصر‌به‌فرد از جمله نمایشگاه «ایران ما»؛ شامل نقشه‌ها و اسناد خلیج فارس در چهار قرن، نمایشگاه آثار انتقال یافته از حرم مطهر رضوی با عنوان «فرنود هشت»، نمایشگاه «قرآن منسوب به دست‌خط شریف امام رضا (ع)»، «آیینه‌های نعت» و «تقویم‌های رقومی»، نام برد.
همچنین در یک سال اخیر، شاهد برپایی کلاس‌های آموزشی متعدد از جمله «نقاشی قهوه‌خانه‌ای»، «کوفی تزئینی»، «نقاشی پشت شیشه»، «نقاشی آبرنگ» و...، در این موقوفه فرهنگی بودیم.
به‌این‌ترتیب کتابخانه و موزه ملی ملک همواره تلاش کرده تا میزبان اقشار و گروه‌های مختلف مردم باشد و با اجرای برنامه‌های جذاب بهویژه برای کودکان، خاطره شیرینی را از یک مجموعه فرهنگی در ذهن مخاطبانش، ماندگار کند.
از سویی دیگر، برگزاری ۸ آیین وقف‌نامه‌ای کتابخانه و موزه ملی ملک بر پایه وقف‌نامه زنده‌یاد حاج حسین آقا ملک، بنیانگذار و واقف این مجموعه شامل جشن گرامی‌داشت میلاد باسعادت پنج تن آل عبا (ع)، ولادت پربرکت امام رضا (ع) و مبعث رسول اکرم (ص) و همچنین مراسم سوگواری شهادت امام حسین (ع) و یارانش در دهه اول محرم، روایتگر توجه ویژه مسئولان آستان قدس رضوی به تحقق نیات این واقف بزرگ است.
گفتنی است، این مجموعه در حال حاضر همه‌روزه به‌جز روز‌های تعطیل، از ساعت ۸:۳۰ تا ۱۶:۱۵، به نشانی «تهران، خیابان امام خمینی (ره)، خیابان سی‌تیر، خیابان یارجانی، خیابان ملل متحد (میدان مشق)»، پذیرای علاقه‌مندان است.
