جوان آنلاین: تجدید ساختار، در واقع جداسازی بخش رقابتی (تولید و خرده فروشی) از بخش انحصاری (انتقال و توزیع) است که به دنبال کاهش تصدی گری دولت در صنعت برق با هدف تقویت جایگاه بخش خصوصی و شکوفایی اقتصادی است.
یافته‌ها نشان میدهد عدم اجرای صحیح جداسازی بخش رقابتی از بخش انحصاری و به عبارتی تجدید ساختار ناقص و همچنین شکل گیری صحیح نهاد‌های مدیریتی و نظارتی مانند تنظیم گر مستقل در پیدایش مشکلات صنعت برق و نرسیدن به نتایج پیش بینی شده بسیار تاثیرگذار است.
یافته‌های کلیدی در مسیر کشور‌های موفق
بیشتر بازار‌های برق جهان براساس ساختار مبادلات برق به «بازار متمرکز» و «بازار غیر متمرکز» تقسیم بندی میشوند. بازار غیر متمرکز مبتنی بر قرارداد‌های دوجانبه است. خریداران و فروشندگان می‌توانند مستقیماً قرارداد بسته و مشخصات قراردادی خود را به بهره بردار سیستم ارسال کنند. بهره بردار سیستم نیز با توجه به نیاز مشتریان، روند تسویه بازار را انجام و قیمت بازار را تعیین و اعلام می‌کند که هر تولیدکننده باید چه مقدار برق تولید کند؟ همچنین بازار‌ها براساس سطح رقابت از انحصار کامل تا رقابت کامل قابل دسته بندی هستند.
بریتانیا
بریتانیا یکی از کشور‌هایی است که اغلب به عنوان نمونه موفق ساختار صنعت برق مطرح می‌شود. بازار برق بریتانیا سه مرحله اصلاحی مهم را تجربه کرده است که به ترتیب شامل معرفی بازار متمرکز مبتنی بر سیستم حوضچه در انگلستان و ولز، اجرای ترتیبات جدید تجارت برق و اجرای اصلاح بازار برق به هدف پرداختن به چالش‌های نوظهور جدید در کربن زدایی از تولید برق هستند.
روسیه
کشور روسیه را نیز می‌توان به عنوان یکی از کشور‌هایی در نظر گرفت که از لحاظ برخورداری از منابع طبیعی انرژی و نقش زیاد دولت در بازار دارای تشابه قابل توجهی با ایران بوده و تجدید ساختار صنعت برق را با درجه قابل قبولی از موفقیت به سرانجام رسانده است. تجدید ساختار در صنعت برق روسیه با خصوصی سازی شرکت‌های برق منطقه‌ای آغاز و یک بازار عمده فروشی منطقه‌ای راه اندازی شد که البته در این بازار نیز قیمت‌ها به طور کامل توسط دولت تنظیم می‌شد.
در مرحله بعد شرکت‌های یکپارچه به شرکت‌های مستقل تولید، انتقال، توزیع و عرضه تفکیک شد. بازار عمده فروشی برق با ایجاد رقابت مابین شرکت‌های تولیدکننده به یک بازار رقابتی تبدیل و قیمت‌های برق به تدریج آزاد شد. به طوری که در حال حاضر فقط بخشی از فروش برق با نرخ‌های دستوری است.
ژاپن
تجدید ساختار در صنعت برق ژاپن تا حدودی با روندی معکوس در قیاس با کشور‌های بریتانیا و روسیه آغاز شد. در دو کشور مذکور اصلاحات از بالای زنجیره یعنی از ایجاد رقابت در بخش تولید آغاز شد و کم کم به بخش خرده فروشی رسیده، اما در کشور ژاپن آزادسازی از بخش خرده فروشی و با یک روند ملایم شروع شد.
سپس مشارکت در بخش خرده فروشی و همچنین رقابت در تولید به طور کلی آزاد شد و در نهایت به سمت جداسازی انتقال و توزیع از مدیریت یکپارچه حرکت کرد. این مسئله گواه بر این است که هر کشوری با توجه به مشخصه‌های سیاسی فرهنگی و اقتصادی و همچنین ویژگی‌های صنعت برق خود میتواند از روش منحصر به فردی استفاده کند که کلیت همه آن‌ها مشابه، اما مسیر پیاده سازی متفاوت است.
کره جنوبی
تجدید ساختار در کره جنوبی با درجه‌ای از عدم کامیابی درس‌هایی ارزشمند را ارائه میدهد. به دنبال روند تجدید ساختار که در سرتاسر جهان شروع شده بود بحث در مورد این موضوع در کره جنوبی نیز شکل گرفت، اما در همان قدم‌های ابتدایی از روند تجدید ساختار، به دلیل اختلافات گروه‌های رقیب و همچنین اعتراضات اتحادیه کارگری به خاطر روند خصوصی سازی، تجدید ساختار مطابق با طرح اولیه پیش نرفت و بازسازی در مرحله رقابت در تولید متوقف شد و سایر بخش‌های انتقال توزیع و خرده فروشی مانند قبل به صورت انحصاری باقی ماند. این عدم موفقیت، نشان دهنده لزوم یک نگاه ملی به مقوله تجدید ساختار است.
راهکار چیست؟
یافته‌ها نشان میدهد برای جلوگیری از انحصار در بخش تولید باید در واگذاری نیروگاه‌ها به چند شرکت محدود خودداری کرد. همچنین برای ایجاد انگیزه برای سرمایه گذار در راستای افزایش ظرفیت تولید باید به ارائه راهکار‌ها و برنامه‌هایی به منظور گسترش روش‌های تأمین مالی پرداخته شود.برای افزایش تولید برق از منابع انرژی غیر فسیلی و همچنین بهبود بازدهی نیروگاه‌ها نیز باید به حذف تدریجی قیمت گذاری برق در طول زنجیره تولید انتقال و توزیع برق و انتقال تمام یارانه‌ها به انتهای زنجیره مبادرت شود.از طرفی به منظور کاهش شدت مصرف انرژی و جلوگیری از تشدید ناترازی باید برنامه‌های مدیریت سمت تقاضا توسعه یابد. از این رو برای افزایش مشارکت مشترکان برق در این دسته از برنامه‌ها باید زمینه ورود شرکت‌های خرده فروش و ایجاد رقابت بین آن‌ها فراهم شده و برای جلوگیری از انحصار در بازار خرده فروشی شرکت‌های توزیع فقط مالک و بهره بردار شبکه‌های توزیع برق باشند و از ورود به بازار خرده فروشی منع شوند.
در بخش مبادلات برق لازم است مدل بازار عمده فروشی فعلی را به مدل‌هایی با فضای رقابتی بالاتر سوق داد و سعی کرد که عمده معاملات از بازار‌های متمرکز به سمت بازار‌های غیرمتمرکز هدایت شوند.در رابطه با نهاد‌های نظارتی و مدیریتی از آنجایی که وزارت نیرو با داشتن مالکیت در بخش‌های مختلف از جمله شرکت‌های تولید یکی از ذی نفعان بازار برق است لازم است بین وظیفه تصدی گری و تنظیم گری آن تفکیک ایجاد کرد؛ لذا بهبود تنظیم گری در حوزه برق و اخذ تمهیداتی برای استقلال بیشتر بهره بردار ضروری است.
