اردیبهشت ماه سال گذشته، دولت همزمان با اصلاح ارز ترجیحی تصمیم گرفت برای اولین بار به جای هدفمندسازی یارانه‌ها، طرح هوشمندسازی یارانه‌ها را در صنعت آرد و نان پیاده کند تا با دوری از آزادسازی قیمت یا سهمیه‌بندی نان برای مردم با رویکردی مبتنی بر حکمرانی داده‌محور، جلوی هدررفت آرد یارانه‌ای را بگیرد. در فاز اول طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، دولت اقدام به نصب کارتخوان‌های هوشمند در همه نانوایی‌های کشور کرد و در فاز دوم تخصیص سهمیه آرد یارانه‌ای به نانوایان، مبتنی بر عملکرد دوره قبل آنها به علاوه درصدی بیشتر صورت گرفت. در طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان پیش‌بینی شده است با تداوم عرضه آرد یارانه‌ای بدون افزایش قیمت به نانوایان، هیچ تنش و هزینه‌ای به سمت مصرف‌کننده که همان مردم هستند، وارد نشود. اکنون دولت فروش اینترنتی نان را از آرد سهمیه‌ای ممنوع کرده است.
دولت در سال گذشته قیمت نان را مطابق درصد هر ساله تغییر نداد و در عوض آن برای جبران هزینه نانوایان، اقدام به پرداخت کمک‌هزینه ۱۵درصدی به نانوایان کرد که این عدد در بهمن ماه سال گذشته به ۳۰درصد افزایش یافت، با این حال، چون بسیاری از نانوایان معتقد بودند هزینه‌های پخت نان آنها افزایش یافته است باید یا قیمت نان افزایش یابد یا دولت تسهیلات بیشتری به آنها اعطا کند.
اجرای فاز هوشمندسازی یارانه آرد و نان
اولین فاز از این طرح از اردیبهشت سال۱۴۰۱ با اجرای آزمایشی در استان زنجان آغاز شد. طی مدت حدود چهار ماه در بیش از ۷۸هزار نانوایی در اقصی نقاط کشور (حدود۲۰هزار نانوایی روستایی) یعنی بیش از ۹۹ درصد نانوایی‌های کشور، کارتخوان هوشمند نصب و فعال‌سازی شد و با استفاده از روش‌های ایجابی و پرداخت کمک‌هزینه و بدون هیچ‌گونه اقدام تعزیری و سلبی، نانوایان به استفاده از این کارتخوان‌ها ترغیب شدند، به طوری که در این مرحله نانوایی‌هایی که بر پایه کارتخوان هوشمند فروش خود را انجام می‌دادند، معادل ۱۵درصد از فروش روزانه‌شان به عنوان کم‌هزینه (جهت جبران افزایش هزینه‌های اجاره و دستمزد) از سوی دولت در پایان هر روز به حساب‌شان واریز می‌شد، بنابراین می‌توان به وضوح گفت که هدف از فاز اول طرح، مشاهده‌پذیر کردن داده‌های تبدیل آرد به نان بود، اکنون در نانوایی‌های اقصی نقاط کشور، ۱۰۰ هزار دستگاه کارتخوان هوشمند نصب شده است چراکه برخی نانوایی‌ها بیش از یک دستگاه کارتخوان نصب کرده‌اند.
در پایان فاز اول، تحلیل داده‌های حاصل از تراکنش‌های ثبت شده روی کارتخوان‌های هوشمند نشان داد بخشی از آرد یارانه‌ای که تحویل نانوایان می‌شود، به نان تبدیل نشده و از چرخه تولید نان خارج می‌شود که این به معنای هدررفت یارانه و سرازیر شدن آن به جیب دلالان بود، در واقع همان چالشی که طرح هوشمندسازی برای آن به اجرا درآمده بود و در فاز اول با ایجاد زیرساخت داده‌ای، این امکان فراهم شد که ابعاد و اندازه این چالش شناسایی شود.
فاز دوم هوشمندسازی یارانه آرد و نان
در فاز دوم طرح هوشمندسازی آرد و نان، افزایش کمک‌هزینه و شناورسازی سهمیه آرد نانوایان پس از اجرای موفق فاز اول و استقرار کارتخوان‌های هوشمند در بیش از ۹۹ درصد نانوایی‌های کشور، از شهریور۱۴۰۱ زمزمه‌های اجرای آن به گوش می‌رسید. اجرای این طرح به صورت آزمایشی از آذرماه در استان قزوین و از ۱۷بهمن ماه به تدریج در سراسر کشور آغاز شد. در فاز دوم، کمک‌هزینه نانوایان از ۱۵درصد به ۳۰ درصد افزایش یافت و سهمیه آرد نانوایان که تا پیش از آن میزانی ثابت بود، شناور شد، یعنی هر نانوایی، هر میزان پخت و عرضه نان به مردم داشته باشد (مبتنی بر عملکرد ثبت شده روی کارتخوان‌های هوشمند)، به همان میزان به علاوه چند درصد بیشتر می‌تواند برای دوره بعدی آرد یارانه‌ای دریافت کند، یعنی عملکرد خود نانواست که تعیین می‌کند این نانوایی در دوره بعدی، به چه میزان آرد یارانه‌ای دسترسی پیدا کند و هر دوره نیز می‌تواند درصدی بیشتر از عملکرد ثبت‌شده روی کارتخوان، آرد تحویل بگیرد.
چرا شناورسازی سهمیه؟!
پیش از اجرای فاز دوم طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، سهمیه آرد تخصیص‌یافته به هر نانوایی ثابت، اما از یک نانوایی به نانوایی دیگر متغیر بود. این‌گونه نبود که همه نانوایی‌ها میزان یکسانی آرد یارانه‌ای دریافت کنند. کمیت و کیفیت عملکرد نانوا هم هیچ تأثیری بر کاهش یا افزایش سهمیه آرد نداشت. این تفاوت در سهمیه آرد، موجب شده بود اول اینکه تفاوتی بین نانوایانی که متعهدانه در حال تولید نان با‌کیفیت برای مردم هستند با اندک نانوایانی که به دنبال کسب سود از راهی جز پخت نان هستند یا نان بی‌کیفیت پخته و به دست مردم می‌دهند، وجود نداشته باشد.
دوم اینکه موجب شده بود برخی نانوایی‌ها که تمایل داشتند ساعات بیشتری از روز اقدام به پخت نان کنند یا به دلیل کیفیت بالای نان مشتریان بیشتری داشتند، به دلیل محدودیت سهمیه نتوانند ساعات پخت را افزایش دهند. هیچ امکانی هم برای افزایش سهمیه آنها وجود نداشت، اما در اجرای فاز دوم طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان، قیمت آرد مشابه گذشته بود و تغییر نکرد و محدودیت سهمیه آرد نانوایان برای فروش نان به مردم برداشته شد، یعنی باز هم سهمیه نانوایی‌ها باهم متفاوت بود، اما مبنا و علت این تفاوت، میزان عملکرد نانوایی قرار گرفت، یعنی هر نانوایی به میزان پخت و فروش نان در دوره قبل، به علاوه «تا ۱۰درصد بیشتر»، برای دوره جدید آرد یارانه‌ای دریافت می‌کند، بنابراین نانوایان می‌توانند تولید نان را افزایش دهند.
در مقابل، اگر یک نانوایی همه آردی را که در دوره قبل دریافت کرده تبدیل به نان نکند و به مردم نفروشد، در دوره بعد، به همان میزان آرد کمتری دریافت می‌کند. با این حال، اما با افزایش نیافتن قیمت نان در سال جاری، در برخی نانوایی‌ها شاهد گران‌فروشی نان، در برخی دیگر شاهد یک نوبت یارانه فروختن نان و یک نوبت آزاد فروختن آن بوده‌ایم، برخی نانوایی‌ها نیز در برخی اوقات روز به ناگاه به دلیل آنچه کمبود آرد نامیده‌اند، واحد‌های خود را تعطیل می‌کردند، به همین دلیل دولت تصمیم گرفت تسهیلات یارانه‌ای بیشتری به این بخش اعطا کند. همچنین باید به این نکته نیز اشاره کرد که پس از شیوع بیماری کرونا در کشور بخش اعظمی از نان مورد نیاز مردم در شهر‌های بزرگی مانند تهران از پلتفرم‌های آنلاین و خصوصاً اسنپ فود تأمین می‌شد و شهروندان با پرداخت هزینه حمل، نان مورد نیاز خود را در منزل خود تحویل می‌گرفتند.
در ماه‌های اخیر به رغم ریشه‌کن شدن یا کاهش آمار مرگ‌ومیر کرونا، خرید اینترنتی نان به مرور زمان، به عادت روزانه بسیاری از مردم بدل شد و این استقبال زیاد مردم باعث شد قیمت نان در فروشگاه نان اسنپ‌فود از قوانین و مقررات استاندارد خارج شود. به نظر می‌رسد در حال حاضر نانوایان قیمت‌ها را به صورت سلیقه‌ای ارائه می‌دهند، به طوری که به عنوان مثال یک عدد سنگک سنتی پرکنجد ۴۵هزار تومان یا یک بربری ساده ۱۰ هزار تومان فروخته می‌شود، این در حالی است که قیمت آن در نانوایی‌های یارانه‌ای به ترتیب ۷هزار و ۲هزار تومان می‌باشد، به همین دلیل این مسئله مورد اعتراض کاربران و شهروندان قرار گرفته است و آنها قیمت‌های درج‌شده در لیست نانوایی‌ها را بسیار بالاتر از نرخ‌های مصوب سازمان‌های متولی عنوان می‌کنند.
با این حال روز گذشته معاون امور اقتصادی استانداری تهران از برخورد با این نانوایی‌ها و ممنوعیت فروش آنها خبر داد، به طوری که محمدعلی مهری در این باره گفته است: «از هفته آینده به هیچ‌وجه نانوایی‌هایی که آرد یارانه‌ای دریافت می‌کنند، حق فروش اینترنتی ندارند، با نانوایی‌ها و بستر‌های اینترنتی که این کار را بکنند به شدت برخورد می‌شود.»
افزایش کمک‌هزینه نانوایان به ۴۰درصد
محمد جلال، سخنگوی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان در گفتگو با «جوان» در خصوص طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان می‌گوید: «شناورسازی آرد نانوایان که از اسفندماه به تدریج در نانوایی‌های سراسر کشور به اجرا درآمد، به این معناست که نحوه عملکرد هر نانوایی (که روی کارتخوان‌های هوشمند ثبت و توسط سامانه به صورت هوشمند پردازش می‌شود) مشخص می‌کند که آن نانوایی به چه میزان آرد یارانه‌ای دسترسی داشته باشد، یعنی نانوایان هر میزان پخت و عرضه نان به مردم داشته باشند، برای دوره بعدی به همان میزان، به علاوه درصدی بیشتر، آرد یارانه‌ای دسترسی پیدا می‌کنند، بنابراین مانند گذشته نیست که بدون توجه به عملکرد، به میزان ثابتی آرد یارانه‌ای دسترسی داشته باشند.»
وی با تأکید بر اینکه شناورسازی آرد نانوایان رویکردی عادلانه برای توزیع آرد یارانه‌ای است، می‌افزاید: «به این ترتیب نانوایانی که متعهدانه، تمام آرد یارانه‌ای دریافتی از دولت را تبدیل به نان و به مردم عرضه می‌کنند، می‌توانند در هر دوره، چند‌درصد بیشتر آرد یارانه‌ای دریافت کنند و با افزایش تولید و عرضه نان به مردم، سودآوری بیشتری رقم بزنند.»
سخنگوی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان با اشاره به اقدامات دولت برای ترمیم اقتصاد واحد‌های نانوایی تأکید می‌کند: «برای ترمیم اقتصاد و جبران خلأ درآمدی نانوایان، دو رویکرد وجود دارد؛ یکی رویکرد قیمتی است، یعنی با تغییر قیمت نان، اقتصاد نانوایان ترمیم شود، یکی هم رویکرد غیرقیمتی است، به این معنا که با اتخاذ تدابیر غیرقیمتی اقدام به تقویت اقتصاد نانوایان شود. به تازگی بر اساس ابلاغیه‌ای که از سوی دولت به استان‌ها ارسال شده، کمک‌هزینه پرداختی به نانوایان از ۳۰درصد به ۴۰درصد افزایش یافت.» وی ادامه می‌دهد: «یعنی هر واحد نانوایی در طول روز هر میزان تولید و فروش نان روی کارتخوان هوشمند داشته باشد، معادل ۴۰درصد فروش آن روز را هم دولت به عنوان کمک‌هزینه در پایان همان روز به حساب نانوا واریز می‌کند که این عدد در فاز اول ۱۵درصد و در فاز دوم طرح که از ۱۷ بهمن ماه آغاز شد ۳۰درصد بود. از ابتدای طرح تاکنون تمامی کمک‌هزینه‌ها در پایان هر روز به حساب نانوایان واریز و بدون یک روز وقفه تسویه‌ها انجام شده است.»
سخنگوی طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان با بیان اینکه رویکرد دولت برای ترمیم اقتصاد واحد‌های نانوایی، رویکرد‌های غیرقیمتی است، خاطرنشان می‌کند: «بر اساس تصمیم دیگری که اخیراً در همین زمینه از سوی دولت ابلاغ شده است، مقرر شد با توجه به وضعیت نابسامان توزیع خمیرمایه که از اقلام جدی هزینه‌های نانوایان است، خمیرمایه در سامانه یکپارچه توزیع آرد و در کنار آرد با نرخ مصوب توزیع شود تا بازار‌های واسطه‌ای حذف و هزینه‌های تولید کم شود.»
این مقام مسئول درباره کاهش سهمیه آرد ۲۵درصد نانوایان که متخلف بوده‌اند و اینکه آیا این اقدام تأثیری در افزایش صف‌های نانوایی‌ها در برخی استان‌ها داشته یا خیر می‌گوید: «در مرحله شناورسازی سهمیه آرد نانوایان رویکرد سامانه این است که عملکرد گذشته نانوایان در فروش و عرضه نان به مردم، مبنای تخصیص آرد در دوره بعدی آنها باشد که با این اقدام، ۷۵درصد نانوایان با تغییرنیافتن یا افزایش سهمیه آرد یارانه‌ای مواجه شدند و سهمیه آرد یارانه‌ای ۲۵درصد نانوایان که عملکرد مناسبی نداشتند، کاهش پیدا کرد، اما وقتی سهمیه آرد نانوایان متخلف کاهش پیدا کرد، این سهمیه به نانوایانی که عملکرد خوبی داشتند، اضافه شد تا چرخه تأمین نان در کشور دچار مشکل نشود.»
مجری طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان تأکید می‌کند: «نکته دیگر این است که کاهش سهمیه آرد با هدف جریمه کردن نانوایان متخلف نیست، در واقع منطق اصلی کاهش تخصیص آرد این است که نانوا تراکنش قابل قبولی از منظر سامانه بابت دریافت آرد یارانه‌ای ندارد و عملکرد نانواست که تعیین می‌کند در تخصیص آرد در مراحل بعدی چه میزان آرد دریافت کند. آن چیزی که در طرح هوشمندسازی اصالت دارد، عرضه پایدار نان به مردم است و تا زمانی که عرضه انجام می‌شود، هیچ گونه محدودیتی در تخصیص آرد وجود ندارد.»
جمع‌بندی
به نظر می‌رسد وضعیت فروش برخط نان نیاز به ساماندهی اساسی دارد و دولت باید با دقت بیشتری نسبت به ساماندهی این موضوع ورود کند. طبعاً حرکت در مسیر عدالت الزامات خودش را دارد که یکی از مهم‌ترین آنها، تقویت نظارت و نهراسیدن از هیاهو‌های رنگارنگ است.
