اواخر فروردین ماه سال جاری اخباری مبنی بر یک رویداد قریب‌الوقوع پهپادی در ارتش جمهوری اسلامی ایران از رسانه‌ها منتشر شد که خیلی زود رونمایی و تحویل بیش از ۲۰۰ فروند پهپاد جدید در انواع مختلف به نیرو‌های ارتش محتوای این رویداد را مشخص ساخت. در حدود سه سال اخیر روند افزایش قدرت پهپادی ارتش با شیب بالایی پیگیری شده است که سال گذشته و در چند مرحله شاهد نمود‌های عینی آن بودیم. پایگاه زیرزمینی ۳۱۳، ناوگروه پهپادی و رزمایش‌های مختلف جلوه‌هایی از گسترش این مؤلفه کارآمد قدرت در ارتش در سال ۱۴۰۱ بودند. امسال هم با تحویل بیش از ۲۰۰ فروند پهپاد جدید برای ارتش آغاز شده که برخی آن را بخشی از تفاهم‌نامه تحویل هزار فروند پهپاد توسط وزارت دفاع به ارتش می‌دانند که در اواخر اردیبهشت ۱۴۰۰ اعلام شد. در این گزارش مرور مختصری بر انواع پهپاد‌های مشاهده شده در این مرحله از تحویل‌دهی داریم.
کرار با اژدر آمد
پهپاد جت کرار که امروزه باید آن را بحق، پهپاد همه‌فن‌حریف ایرانی نامید، در برنامه اخیر با یک سلاح جدید مشاهده شد. در شماره ۶۶۱۲ روزنامه جوان مروری بر جنبه‌های مختلف عملیاتی و ویژگی‌های طراحی این پهپاد ارائه شد، اما سلاح جدید کرار اژدر ضدسطحی و ضدزیرسطحی ۳۲۴میلیمتری بود که برای اولین بار به همراه این پهپاد ارزنده مشاهده شد. به نظر می‌رسد با توجه به دقت بالای عملکرد کرار در مأموریت‌های بمباران که به گواه فیلم‌های منتشر شده از حضور آن در رزمایش‌ها قابل ادعاست، کرار با رها کردن اژدر در یک موقعیت مشخص به سمت هدف ازپیش‌تعیین‌شده دریایی یورش می‌برد. عملاً با ترکیب اژدر و پهپاد کرار، یک وسیله واکنش سریع برای تهاجم به توان دریایی و خصوصاً زیرسطحی دشمن در اختیار نیرو‌های مسلح قرار می‌گیرد. کرار با توجه به امکان بلند شدن از هر نقطه با شتاب‌دهنده راکتی و از سوی دیگر سرعت پروازی بیش از ۶۰۰ کیلومتر بر ساعت و نیز برد تا ۹۰۰ کیلومتری بسته به گونه خود، در مدت کوتاهی می‌تواند محموله مرگبار خود را به مسافت‌های قابل توجهی از ساحل یا ناو محل برخاست خود برساند و زیردریایی کشف‌شده دشمن را مورد تهدید و اصابت قرار دهد. با توجه به هوشمند بودن اژدر‌های ساخت ایران و مجهز بودن به جست‌وجوگر امواج مناسب برای محیط زیرآب این اژدر‌ها با یافتن هدف روی آن قفل و آن را دنبال می‌کنند. تسلیحات قبلی پهپاد کرار شامل بمب‌های سقوط آزاد، بمب هدایت‌شونده دورایستای یاسین و بالابان و موشک هوا به هوای آذرخش هم در برنامه تحویل‌دهی جدید، همراه کرار حاضر بودند.
جدیدترین ابابیل ایرانی
پهپــاد ابابیـل ۵ در رژه ۲۹ فروردین ۱۴۰۱ رونمایی شد. این پهپاد در ایران در رده راهبردی طبقه‌بندی‌شده و از نظر ابعاد بین مهاجر ۶ و کمان ۲۲ قرار می‌گیرد. ابابیل ۵ دارای بال‌هایی با دهانه دست‌کم ۱۲ متر و طول بدنه در حدود چهار تا پنج‌متر است. ابابیل ۵ امکان حمل دو تا شش بمب یا موشک از انواع مختلف را دارد. این پهپاد از بال و بدنه ساخته‌شده از مواد ترکیبی غیرفلزی بهره می‌برد که ضمن کاهش وزن، بازتاب راداری آن را هم کمتر می‌کند. ابابیل ۵ به گفته سایت خبری وزارت دفاع، دارای سرعت ۲۰۰کیلومتر بر ساعت، سقف پرواز ۲۵ هزار پا و توان حمل ۱۲۰ کیلوگرم محموله و ۱۲ ساعت مداومت پروازی دارد. این پرنده می‌تواند در مأموریت‌های مراقبت هوایی و شناسایی و ردگیری اهداف، جمع‌آوری اطلاعات سیگنالی و جنگال (جنگ الکترونیک) و نیز مأموریت‌های تهاجمی و انهدام اهداف شناسایی‌شده مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به نیاز روزافزون نیرو‌های مسلح به هواپیما‌های بدون سرنشین در مأموریت‌های نظارت و مراقبت زمینی و ساحلی و دریایی، ابابیل ۵ می‌تواند با قابلیت‌های بالاتر از مهاجر ۶ به اجرای مأموریت بپردازد. موتور ابابیل ۵ از نوع ملخی پیستونی با سه پره است. به نظر می‌رسد ارابه فرود جلویی این پهپاد جمع‌شونده است تا وسعت دید بهتری به سامانه تصویربرداری نصب‌شده در پشت آن در زیر بدنه بدهد. این سامانه از نوع پایدارشده است و بر اساس نمونه‌های مشابه می‌توان گفت که دارای قابلیت دید در روز و شب و زوم بالا و برخوردار از مسافت یاب لیزری است.
مشابه ایرانی سوئیچ بلید
در مراسم تحویل‌دهی بیش از ۲۰۰ فروندی اخیر، نمونه‌ای شبیه پهپاد انتحاری سوئیچ بلید مشاهده شد که مأموریت انتحاری دارد. این پهپاد در رده وزنی فوق‌سبک و برد‌های کوتاه برای استفاده توسط نیرو‌های مسلح و انواع ادوات نظامی طراحی شده است. در مأموریت انتحاری پهپاد برای اجرای عملیات رزمی به صورت بدون بازگشت طراحی شده و با ابعاد کوچک ضمن پرتاب ساده از نقاط مختلف بدون شناسایی شدن توسط دشمن به آن نزدیک می‌شود و با سرعت مناسب خود، امکان واکنش برای دشمن را بسیار دشوار می‌سازد. ابعاد کوچک و سطح مقطع راداری ناچیز پهپاد مشابه سوئیچ بلید و همچنین موتور‌های کم‌صدای الکتریکی این مزیت را به وجود می‌آورد که تا لحظات پایانی اصابت، دشمن از وجود آن مطلع نشود. از نظر ساختار ظاهری پهپاد مشابه سوئیچ بلید دارای دو ردیف بال بازشونده است که کار تأمین نیروی لازم برای پرواز را بر عهده دارند. دو بالک جمع‌شونده هم در انتهای بدنه آن نصب شده است. در نمونه خارجی کل این مجموعه در داخل یک پرتابگر مکعبی قرار می‌گیرد تا بدون اشغال فضای اضافه در کوله یک سرباز جا شود. پس از شلیک پهپاد از محفظه حمل، بال‌ها و بالک‌های آن باز شده و در وضعیت پروازی قرار می‌گیرد. موتور این پهپاد هم از نوع الکتریکی است که صدای بسیار کمی را تولید می‌کند و در نوک دماغه قرار دارد. با توجه به عدم‌مشاهده جست‌وجوگر اپتیکی برای هدایت، به نظر می‌رسد این پهپاد با مکان‌یابی جهانی هدف خود را مورد اصابت قرار می‌دهد. یک تفاوت این نمونه مشابه سوئیچ بلید با سایر نمونه‌ها از جمله نمونه خارجی، جمع‌شونده‌بودن بال‌های آن روی هم به جای در کنار هم است. در نتیجه بال‌هایی بزرگ‌تر برای این پهپاد ایجاد شده که می‌توان به واسطه آن به وزن برخاست یا مداومت بالاتری رسید یا همان وزن قبلی را در ابعادی کوچک‌تر به دست آورد. با مقایسه ابعاد نسبی این پهپاد با المان‌های محیطی به نظر می‌رسد این نمونه مشابه سوئیچ بلید (که خوب بود نام آن هم رسماً اعلام می‌شد تا نیازی به ذکر نام نمونه خارجی نباشد) برای پرواز با وزن سنگین‌تر طراحی شده است.
آرش نقطه‌زن
پهپاد آرش به عنوان نمونه انهدامی (انتحاری) که از پهپاد کیان-۲ مشتق شده امروزه در نیرو‌های مختلف ارتش به کار می‌رود و در مراسم اخیر هم تعداد زیادی از آن به نیرو‌های ارتش ملحق شد. طراحی این پهپاد که توسعه نسل اول آن‌ها که دارای ابعادی کوچک‌تر بود، به بیش از پنج سال پیش بازمی‌گردد. ویژگی طراحی آرش/کیان شامل بدنه‌ای با سطحی منحنی و بال‌های مثلثی (دلتا) و یک دم عمودی است. موتور پهپاد آرش از نوع ملخی پیستونی است و نمونه‌های موتور جت هم در خانواده پهپاد‌های کیان وجود دارد. این پهپاد‌ها با استفاده از موتور شتاب‌دهنده راکتی بدون نیاز به باند به پرواز درمی‌آیند. در مراسم الحاق ۲۰۰ فروندی اخیر گونه‌ای از پهپاد آرش با تغییراتی در سطوح کنترلی بال و تفاوت‌هایی در موتور هم مشاهده شد. فرمانده کل ارتش هم در این مراسم بر بهبود یافتن پهپاد‌های مختلف حاضر حتی نسبت به نمونه‌های دو سال اخیر تصریح داشت. آرش دارای برد قابل توجه ۲ هزارکیلومتر بوده و در سال‌های گذشته در رزمایش‌های مختلفی آزمایش شده است. مثلاً با پرواز از سواحل مکران در جنوب شرق کشور به هدف مشخص‌شده در منطقه سمنان پس از طی هزارو ۴۰۰کیلومتر با دقت بالا اصابت کرده است. آرش طبق گفته برخی منابع در مأموریت‌های ضدرادار هم قابلیت استفاده دارد. نمونه‌ای از آن هم در سال گذشته مجهز به جست‌وجوگر اپتیکی در نوک دماغه مشاهده شد که بالاترین دقت اصابت را نتیجه می‌دهد، البته نمونه پرتعدادتر آن فاقد جست‌وجوگر اپتیکی بوده و احتمالاً از ناوبری درونی و هدایت مکان‌یابی جهانی استفاده می‌کند. در جریان اولین رزمایش پهپادی ارتش در سال‌های گذشته گفته شد که نقشه تصویری منطقه غرب آسیا در حافظه پهپاد‌های آرش ذخیره شده و در نتیجه این پهپاد بدون نیاز به منبع بیرونی هدایت، می‌تواند با دقت بالایی به هر هدفی در محدوده زیر ۲ هزارکیلومتر حمله کند. آرش در چند نیروی ارتش در حال خدمت است که شامل استفاده از آن روی ناو‌های نیروی دریایی ارتش هم می‌شود. در نتیجه این پهپاد دست بلند و نقطه‌زن رزمندگان ارتش حتی در آب‌های دوردست خواهد بود.
دهم شهریور
یکی دیگر از انواع پرنده‌های بدون سرنشین تحویل داده شده به نیرو‌های ارتش در برنامه ۲۰۰ فروندی اخیر، پهپاد دهم شهریور بود که یک نمونه سبک با موتور ملخی پیستونی است و برای مأموریت‌های هدف پرنده مورد استفاده قرار می‌گیرد. این پهپاد با دهانه بال حدود ۵/۲ متر دارای بازتاب راداری بسیار اندکی بوده و جنس بدنه و سازه آن هم مواد مرکب غیرفلزی است. موتور آن در جلو بوده و ساختار بال آن از نوع مثلثی یا دلتا و دارای دو سکان عمودی ثابت برای تأمین پایداری عرضی است. نمونه‌ای از این پهپاد در نیروی زمینی سپاه در مأموریت انتحاری هم به کار گرفته می‌شود. با توجه به ابعاد نسبتاً کوچک و بازتاب راداری پایین، پهپاد دهم شهریور هم در مأموریت انتحاری در برد‌های کمتر از متوسط و هم در مأموریت هدف پروازی وسیله‌ای ارزشمند و کارآمد است که انواع سامانه‌های توپخانه‌ای و موشکی در مقابل آن تمرین می‌کنند و آزموده می‌شوند.
«اخگر» هم بال می‌گشاید
اخگر پهپاد جدیدی با بال مثلثی است که فقط در رژه نیرو‌های مسلح در سال قبل مشاهده شده بود. این پهپاد با مأموریت انتحاری بوده و هنوز مشخصات عملیاتی آن اعلام نشده است. از نظر ظاهری شکل بدنه اخگر شبیه آرش و دارای انحناست، ولی بال مثلثی آن در قسمتی جلوتر از بدنه متصل شده و در واقع بال با ریشه طولانی‌تری نسبت به آرش مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین به واسطه نزدیک بودن ضخامت بال در ناحیه اتصال به بدنه، می‌توان اخگر را در زمره پیکربندی‌های بال و بدنه تلفیقی به حساب آورد که نیروی برآ (لیفت) بالاتری ایجاد می‌کند. اخگر دارای دو بالک ثابت پایدارساز در نوک بال‌های خود است. در مجموع اخگر ساختاری شبیه پهپاد معروف به شاهد ۱۳۶ را به یاد می‌آورد که برای مأموریت‌های انتحاری از نظر مشخصات پروازی و قابلیت مانور بسیار مناسب است. موتور اخگر از نوع ملخی پیستونی نصب‌شده در انتهای بدنه بوده و ابعاد کلی این پهپاد هم از آرش کوچک‌تر است. به نظر می‌رسد اخگر برای پوشش دادن برد‌های کمتر و استفاده به صورت پرتعدادتر در مقایسه با آرش روی یک وسیله حامل توسعه داده شده باشد. با توجه به مشاهده نشدن جست‌وجوگر اپتیکی، اخگر هم قاعدتاً از ناوبری درونی و مکان‌یابی جهانی برای رسیدن به هدف استفاده می‌کند. به نظر می‌رسد بدنه اخگر هم از مواد مرکب غیرفلزی ساخته شده است تا مزیت سبکی و کمتر شدن بازتاب راداری را ایجاد کند. تعداد قابل توجهی از این پهپاد در برنامه تحویل‌دهی بیش از ۲۰۰ فروندی اخیر مشاهده شد که نشان از شروع تولید انبوه آن در ماه‌های گذشته دارد.
«هما» پرنده عمودپرواز دریایی‌ها
پهپاد هما برای اولین بار در جریان الحاق ناودسته پهپادبر به نیروی دریایی ارتش در اواخر تیر ماه ۱۴۰۱ و چند ماه بعد در رزمایش پهپادی ارتش دیده شد. این پهپاد که در مراسم اخیر تحویل‌دهی ۲۰۰ فروندی هم حضور داشت، از نوع عمودپرواز بال ثابت بوده که موتور آن برای پرواز افقی از نوع ملخی پیستونی و برای پرواز عمودی از نوع الکتریکی به تعداد چهار عدد است. به واسطه قابلیت پرواز عمودی، این نوع از پهپاد‌ها می‌توانند از محیط بسیار کوچکی مانند عرشه یک شناور دریایی گشتی هم به پرواز درآمده و با رسیدن به ارتفاع مناسب وارد حالت پرواز افقی شده و در این حالت مشابه یک پهپاد بال ثابت با سرعت مناسبی گشت‌زنی داشته و به واسطه بال‌های بزرگ خود در مقایسه با بالگرد‌ها و مولتی روتور‌ها به مداومت پروازی چندساعته دست پیدا کنند. در نتیجه با این ترکیب، نیرو‌های دریایی صاحب پهپادی با قابلیت کاربری آسان روی شناور‌های نظامی و، اما قابلیت‌های عملیاتی مناسب می‌شوند. هما شباهت زیادی به پهپاد دریاپایه شناخته‌شده امریکایی Aerosonde HQ دارد، اما اولین پهپاد ایرانی شبیه آن نیست. معراج نام اولین نمونه پهپاد ایرانی شبیه آیروسوند امریکایی است که توسط نیروی زمینی سپاه در سال‌های اخیر عملیاتی شد. این پهپاد با جرم برخاست ۳۳کیلوگرم که تا پنج کیلوگرم آن به محموله قابل اختصاص است، به مداومت پروازی ۵/۱۰ ساعت می‌رسد. دهانه بال آن ۶/۳ متر و سقف پرواز آن حدود ۳ هزارو ۶۰۰ متر است. بیشینه سرعت قابل دستیابی پهپاد معراج هم ۱۴۰کیلومتر بر ساعت بیان شده است. نمونه عمودپروازشده از این پهپاد برای اولین بار در جریان تحویل ۱۸۸ فروند پهپاد مختلف به نیروی دریایی سپاه در مهر ۱۳۹۹ مشاهده شد. به طور معمول افت کارایی پهپاد‌های بال ثابتی که عمودپرواز می‌شوند، در زمینه برد و مداومت پرواز حدود ۱۰ درصد نسبت به نمونه اصلی است. با توجه به شباهت ابعادی هما به معراج، به نظر می‌رسد هما هم خصوصیات مشابهی داشته باشد. این پهپاد دارای مأموریت شناسایی اپتیکی و الکترونیکی بوده و با هدف افزایش اشراف یگان شناور به محیط اطراف، کمک در شناسایی مواضع دشمن در ساحل و دورتر از آن برای نیرو‌های تکاور در عملیات‌های آبی خاکی و نیز کمک به هدف‌یابی برای واحد شناور یا زیرسطحی در مسافت‌های دور برای استفاده از حداکثر برد عملیاتی موشک‌های کروز ضدکشتی در نداجا به خدمت گرفته شده‌اند.
ابابیل ۴ بر مدار تولید
ابابیل ۴ به عنوان نمونه بهبودیافته ابابیل ۳ در چند مراسم تحویل‌دهی پهپاد به نیرو‌های مختلف ارتش در سال‌های اخیر به همراه نسل قبل خود حضور داشته است. تغییراتی در بال و ارابه‌های فرود از جمله تفاوت‌های مشهود ابابیل ۴ و ۳ است. ابابیل ۳ از دهه ۱۳۸۰ در خط تولید قرار داشته و تعداد قابل توجهی از آن در خدمت نیرو‌های مسلح است. اولین تصاویر نمایش داده‌شده از آن به رزمایش دریایی پیامبر اعظم (ص) -۵ در اردیبهشت ۸۹ و پرواز در منطقه تنگه هرمز بازمی‌گردد. شناسایی واحد‌های شناور دشمن از مأموریت‌های قطعی این پهپاد در رزمایش فوق بوده است. برای دومین مرتبه در رزمایش موشکی پیامبر اعظم (ص) -۷ در تیر ۹۱ تصاویری از ابابیل-۳ منتشر شد که محموله شناسایی آن بهتر قابل تشخیص بود، سپس در تصاویر رسمی منتشرشده از این پهپاد ایرانی در رزمایش مدافعان حریم ولایت نیروی هوایی ارتش (نهاجا) در آذر ۹۲ در منطقه بندرعباس کاربری آن با تجهیز به دو نوع محموله شناسایی همزمان مشخص شد. مشخصات اعلام شده برای ابابیل ۳ شامل بیشینه سرعت ۲۰۰کیلومتر بر ساعت، مداومت پروازی هشت‌ساعت، برد ۱۵۰کیلومتر (رفت و برگشت در خط دید مستقیم ایستگاه زمینی)، سقف پرواز حدود ۴ هزارو ۵۰۰ متر و وزن کلی ۲۸۰کیلوگرم است. این پهپاد دارای بالی ذوزنقه‌ای و دم H شکل است. موتور آن از نوع ملخی پیستونی و نصب شده در انتهای بدنه است. در سال‌های اخیر پهپاد‌های ابابیل ۳ علاوه بر محموله‌های شناسایی مختلفی که قادر به حمل آن بودند امکان حمل بمب نقطه‌زن و هوشمند قائم ۵ و نیز موشک هدایت‌شونده شلیک و رها (Fire and Forget) ضدزره الماس را هم به دست آورده‌اند. انواع بمب قائم بسته به ارتفاع و سرعت پرتاب می‌تواند بین هشت تا ۲۰کیلومتر برد داشته باشد و موشک الماس هم در حالت هواپایه به برد هشت کیلومتر دست پیدا می‌کند. ابابیل ۴ هم برای اولین بار در اولین رزمایش مشترک پهپادی ارتش در دی ماه ۱۳۹۹ و مجهز به موشک الماس مشاهده شد. به این ترتیب یکی از پرکاربردترین خانواده پهپاد‌های شناسایی نیرو‌های مسلح قابلیت حمل سلاح و استفاده در مأموریت رزمی را هم پیدا کرد که ارتقای قابل توجهی در توان پهپادی یگان‌های مختلف نظامی کشور محسوب می‌شود. ابابیل ۳ و ۴ در سال‌های اخیر به سامانه‌های هواپایه مربوط به عملیات‌های پشتیبانی الکترونیکی هم مجهز شده‌اند و ابابیل ۴ به عنوان یک پهپاد چندمنظوره از روی ناو‌های لجستیکی نیروی دریایی ارتش هم به کارگیری شده است.
نمونه بزرگ‌تر موشک الماس
موشک پیشرفته و هوشمند الماس در سال‌های اخیر به فهرست تسلیحات نیرو‌های مسلح افزوده شده است. این موشک در شماره ۶۴۲۰ روزنامه جوان معرفی شد، اما اجمالاً وزن حدود ۱۱کیلوگرمی، مجهز بودن به جست‌وجوگر تصویرساز حرارتی و قابلیت هدایت خودکار از جمله قابلیت‌های آن است. الماس هم از پرتابگر زمینی و هم از روی بالگرد و پهپاد قابل استفاده است. این موشک در حالت زمین‌پرتاب به برد چهارکیلومتر و در حالت هواپرتاب به برد هشت کیلومتری می‌رسد. یکی از ویژگی‌های مهم این موشک قابلیت حمله به اهداف از بالاست که ضمن امکان اصابت به اهداف زرهی از ضعیف‌ترین بخش آن‌ها یعنی برجک، قابلیت بهتری در برابر سامانه‌های دفاعی تانک‌های پیشرفته دارد و می‌تواند هدفی را که در پشت یک مانع مثلاً یک تپه یا خاکریز قرار دارد هم مورد اصابت قرار دهد. این ویژگی‌ای است که هیچ یک از موشک‌های ضدزره قبلی ساخت ایران نداشته است. در مراسم تحویل‌دهی بیش از ۲۰۰ پهپاد جدید به ارتش در ۳۱ فروردین ۱۴۰۲ علاوه بر موشک‌های الماس، یک نمونه با ساختار و طراحی مشابه موشک الماس، اما ابعادی بزرگ‌تر هم برای اولین بار مشاهده شد. به نظر می‌رسد این نمونه بزرگ‌تر و قاعدتاً سنگین‌تر از الماس، هم سرجنگی قوی‌تر و هم برد بالاتری داشته باشد. احتمالاً این نمونه با توجه به محدودیت کمتر وسایل پروازی در مقایسه با نفرات برای استفاده گسترده در کاربرد هواپایه توسعه یافته است. به واسطه برد احتمالی بالاتر، پهپاد یا بالگرد حامل می‌تواند با مصونیت بهتری در برابر سامانه‌های پدافندی دشمن علیه تجهیزات آن‌ها اجرای آتش کند. در مسیر توسعه قدرت دفاعی کشور امروزه همچون سایر نیرو‌های نظامی پیشرفته دنیا در راهبرد نظامی ایران اسلامی هم پهپاد‌ها دارای جایگاه ویژه‌ای هستند. با استمرار پژوهش، نوآوری و تحقیقات پیشرفته و دریافت بازخورد از نیرو‌های کاربر و همچنین رصد دائمی تحولات پهپاد‌ها در کشور‌های دیگر روند بهبود پهپاد‌های ایرانی در کنار تولید انبوه به معنی واقعی کلمه برای نیرو‌های مختلف ارتش و سپاه ادامه خواهد داشت.
