ممکن است ملتی از منظر امکانات و تسهیلات اولیه زندگی در مضیقه باشد، اما حس افتخار، باور به خود و عزت در میانشان به مثابه حسی هویت‌بخش و مشترک وجود داشته باشد. ایران در زمان هشت سال جنگ تحمیلی، اینچنین روز‌هایی را سپری می‌کرد. در آن زمان، مردم ایران‌زمین با رژیمی می‌جنگیدند که تمام دنیا از آن پشتیبانی می‌کرد. در مقابل، جمهوری اسلامی با تحریم تسلیحاتی روبه‌رو بود. با همه اینها، وحدت و لزوم مقابله با دشمن مشترکی که به خاک ما تجاوز کرده بود، نگاهی مبتنی بر «ما می‌توانیم» را در مردم ایران ایجاد کرد.
روز‌ها و سال‌هایی که در آنیم، اما با روز‌ها و سال‌های جنگ تفاوت‌های بسیاری دارد. آن روز‌ها جهاد سازندگی در کشور ما مظهر «ما می‌توانیم» بود. امروز، اما هر پروژه‌ای که بنای تحقق پیشرفت ایران را داشته باشد، باید از موانع بسیار و سد سدید دستگاه عظیم بوروکراسی بگذرد. پس از هشت سال جنگیدن، همزمان با زنگ بازسازی، خبر از لزوم رفاه جامعه نیز دادند و بسیاری بدون آنکه مفهوم «بازسازی» را دریابند، به دنبال رفاه رفتند. امروز، اما پس از سال‌ها دوباره فهمیده‌ایم که ساختن ایران نیازمند همان شیوه جهادی دوران جنگ است. امروز می‌دانیم دشمن پشت خاکریز‌های جنگ نرم ایستاده است و اگر به ساخت کشورمان همت نگماریم، باور جوانان به مدل نظام سیاسی که بر آن تأکید می‌کنیم، خدشه‌دار می‌شود و معاندان می‌توانند باور، اراده و بینش ما را فتح کنند.
اگرچه عزت ملی می‌تواند بدون عوامل مادی نیز تحقق یابد، اما در زمانه‌ای که دشمن در همه حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آتش توپخانه‌اش را به سوی ما گرفته است، ناگزیریم بر اساس مدل بومی به پیشرفت اقتصادی نیز دست یابیم. زمانی که در زمینه پیشرفت اقتصادی صحبت می‌کنیم، باید به همه حوزه‌های اقتصادی توجه نشان دهیم. کشاورزی و صنعت شناخته‌شده‌ترین این حوزه‌هاست. گسترش کشاورزی برای اقتصاد جمهوری اسلامی، ازآن‌رو دارای اهمیت است که می‌تواند ضریب امنیت اقتصادی ما را افزایش دهد. وقتی دشمنان جمهوری اسلامی بر سر مناقشه هسته‌ای، حاضر شدند مردم ایران را تحریم دارویی کنند، آیا از تحریم گندم، برنج و دیگر محصولات کشاورزی صرف‌نظر خواهند کرد؟ از همین رو لازم است برنامه بلندمدتی برای افزایش روزافزون تولید محصولات کشاورزی طرح‌ریزی شود و البته این برنامه به شکل جهادی باید به اجرا نیز درآید.
رفع عقب‌ماندگی ما در زمینه صنعت، کاری دشوارتر است، زیرا در گذشته برخی مسئولان وطنی مؤکداً در این زمینه بر طبل «ما نمی‌توانیم» کوبیده‌اند. دستاورد‌های ما در زمینه فناوری هسته‌ای، نانوتکنولوژی و صنایع نظامی و جنگی البته خلاف آن را ثابت کرده است. این نشان می‌دهد ما هر جا اراده کرده‌ایم و خواسته‌ایم، توانسته‌ایم. این مسئله بیش از هر چیز یک طرح سامانمند می‌خواهد و مجریانی که ضمن وفاداری به انجام آن برنامه‌ها، تمام مساعی خود را صرف آن کنند.
بدیهی است که تحقق پیشرفت، امری تدریجی و پیوسته است. طبق برخی پژوهش‌ها، اگر کشوری بتواند طی ۲۰ سال به طور پیوسته، روند رشد اقتصادی خود را بالای ۵ درصد نگه دارد، می‌تواند به سطح متوسطی از پیشرفت دست یابد. قطعاً رسیدن به این هدف مهم نیازمند یک نظریه ملی برای پیشرفت است. در ایران مفاهیمی همچون پیشرفت درون‌زا، اقتصاد مقاومتی و الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت می‌توانند چارچوب کلی این نظریه را مهیا کنند. این امر نیازمند آن است که پژوهشگران ما بتوانند در این چارچوب حرکت کنند و از تکرار راه‌های پراشتباه گذشته و تشتت و پراکندگی بپرهیزند.
مدیریت جهادی از جمله عباراتی است که با عبارت «مدیریت انقلابی» زیاد به کار برده می‌شود. به عبارت بهتر یکی از ویژگی‌های اصلی یک مدیر انقلابی، داشتن روحیه جهادی است. این مفهوم در ادبیات انقلاب اسلامی، با مقطع جنگ تحمیلی و مدیریت آن عرصه و بعد از آن مدیریت عرصه سازندگی کشور قرین می‌باشد، اما این مفهوم کارآمد و تعریف بومی از مدیریت، تنها به همین دو عرصه مهم ختم نمی‌گردد و می‌تواند چراغی برای آینده نیز باشد.
معنای جهاد در مدیریت جهادی
اولین شیطنتی که در مغالطه برای تحریف یا درست فهمیده نشدن مفهوم مدیریت جهادی ممکن است مطرح شود، تعبیر جهاد به صرفاً جهاد نظامی و تعریفی سخت از مدیریت جهادی است. در این شرایط، فرد ناآگاه دانسته یا ندانسته ممکن است مدیریت جهادی را تنها در صورت داشتنِ غیریت نظامی و وجود عرصه جنگ سخت تعبیر و با این کار سعی کند عرصه مدیریت جهادی را محدود جلوه دهد. هر چند دفاع مقدس در جای خود ارزشمند، دارای جایگاه ابدی در نظام ارزشی ما و حتی دارای تجربیات فراوان برای عرصه‌های دیگر مدیریتی است، اما این تعبیر غلط سبب می‌شود دشمن اسلام که خود منشأ همه جنگ‌های تجاوزکارانه در تاریخ بوده است، با ایجاد دوگانه کاذب جنگ و صلح و صلح طلب نشان دادن خود، پیام اسلام و انقلاب را تخطئه کند. یک مثال برای این موضوع، تعبیر و ترجمه ظاهراً عامدانه و غلط از عبارت جهاد در زبان انگلیسی است. با جست‌وجو در فضای مجازی و نیز منابع مطالعاتی، خبری و رسانه‌ای این فضا پیرامون معادل لغت جهاد (Jihad)، بخش قابل توجهی از منابع به گروه‌های تکفیری (جهادی) و عملیات‌های تروریستی اشاره می‌کنند، حتی در یادداشتی که توسط یکی از پژوهشگران اندیشکده امریکایی امریکن اینترپرایز در سال ۲۰۱۴ پیرامون تعریف «مدیریت جهادی» و با استناد به یادداشت یکی از روزنامه‌های کشور به رشته تحریر درآمده است، هر چند در ابتدا به جریانات تکفیری به طور مستقیم اشاره نشده است، ولی در انتهای یادداشت، مدیریت جهادی فقط به صورت صدور انقلاب و آن هم به تعبیری که امریکایی‌ها از صدور انقلاب بازنمایی می‌کنند، یعنی صدور تروریسم و دخالت در امور کشور‌ها با روش‌های نامشروع مثل شورش، تعریف شده است. (۱)
این در حالی است که در گفتمان رهبر معظم انقلاب و در حقیقت گفتمان دینی، جهاد از ریشه «جهد» است. عمل جهادی، عملی همراه با کوشش، مبارزه برای رسیدن به هدف و تسلیم‌ناپذیری در مقابل مشکلات است. گاهی مشکلات مثل جنگ نظامی، اراده، خدعه و مکر دشمن است، گاهی نیز وقایع و حوادثی که دست تقدیر در مسیر راه نیل به هدف ایجاد می‌کند. نگاه دینی و مدیریت جهادی به این مشکلات، به دیده آزمونی برای رسیدن به هدف نهایی می‌نگرد و لذا در راه پیمودن آنها، با هدفی معنوی و غیرمادی، تلاش می‌کند. «رهبر معظم انقلاب، مدیریت جهادی را نوعی روحیه و فرهنگ مبارزه‌جویی و کنشگری آگاهانه، معنا و تفسیر می‌کنند؛ معنایی که در فرهنگ اسلامی ملی ما مصداق‌های فراوانی برای آن می‌توان برشمرد.» (۲) مقام معظم رهبری در این زمینه در حاشیه درس خارج فقه می‌فرمایند: «در اولِ «کتاب جهاد» عرض کردیم که معیارِ جهاد، شمشیر و میدان جنگ نیست. معیار جهاد، همان چیزی است که امروز در زبان فارسی ما در کلمه «مبارزه» وجود دارد. فلانی آدم مبارزی است، فلانی آدم مبارزی نیست. نویسنده مبارز، نویسنده غیرمبارز. عالِم مبارز، عالِم غیرمبارز. دانشجوی مبارز و طلبه مبارز، دانشجوی غیرمبارز و طلبه غیرمبارز. جامعه مبارز و جامعه غیرمبارز. پس، جهاد یعنی مبارزه.» (۳)
مهم‌ترین ویژگی‌های مدیریت جهادی
برای مدیریت جهادی تعاریف و ویژگی‌های مختلفی برشمرده شده است. در یک پژوهش به روش فراترکیب (۴)، از میان ۸۴ منبع مطالعاتی اولیه بعد از پالایش مطالعات و انتخاب تعدادی از آنها، ۱۶ ویژگی اساسی برای یک مدیر جهادی شناسایی شد. از میان این ویژگی‌ها، هشت ویژگی مربوط به ساحت جهادی یک مدیر جهادی است و هشت ویژگی مربوط به ویژگی‌های عمومی چنین مدیری است. (۵) این مسئله خود بیانگر این نکته است که مدیر جهادی، به جای ویژگی‌ها و توانایی‌های یک مدیر عادی، ویژگی‌های جهادی را نباید داشته باشد، بلکه ویژگی‌های تمییزدهنده وی به عنوان یک مدیر جهادی، علاوه بر ویژگی‌های عمومی او است.
ویژگی‌های جهادی یک مدیر جهادی به این شرح است: خدامحوری، دینمداری، بصیرت، اخلاقمداری، سعه صدر، تعهد، انقلابی‌گری و ایثار. اما ویژگی‌های عمومی (ویژگی‌های عمومی شامل ویژگی‌هایی است که داشتن آنها برای هر مدیری در هر سازمانی ضروری) یک مدیر جهادی به این شرح است: شایسته‌سالاری، تصمیم‌گیری بر اساس خرد، ارتباطات مؤثر با همکاران و مردم، همت فزاینده، اعتماد به نفس، نظم و قانونگرایی، بهره‌وری فزاینده، مدبر بودن یا تدبیر. (۶) در میان ویژگی‌های عمومی یک مدیر جهادی، «اعتماد به نفس» در مدیر را می‌توان عامل ایجادکننده شعار کلیدی «ما می‌توانیم» دانست. همچنین در میان ویژگی‌های جهادی یک مدیر انقلابی و جهادی، انقلابی‌گری و تعهد، عوامل به وجود آورنده روحیه اعتماد به نقس ملی و اعتقاد به شعار «ما می‌توانیم» است.
همچنین از بررسی محتوایی منابع دینی اعم از آیات شریفه قرآن کریم و احادیث و نیز تعاریف ارائه‌شده از مدیریت جهادی، ۱۰ ویژگی برای مدیر جهادی به این صورت احصا می‌گردد: «روحیه ایثارگری، کار و تلاش مضاعف، مسئولیت‌پذیری، شایسته‌سالاری، خودباوری، وجدان کاری، شجاعت و قاطعیت در امور، از جنس مردم بودن و با مردم بودن، قناعت و ساده‌زیستی، حسن خلق.» (۷) در این تقسیم‌بندی از ویژگی‌های مدیر جهادی نیز خودباوری مؤید داشتن روحیه اعتمادبهنفس ملی است. همچنین در تقسیم‌بندی دیگری که هم ویژگی‌های مدیریت جهادی و هم اثرات آن را دربردارد، ویژگی‌های مدیریت جهادی اینگونه توصیف شده است: «اخلاص نیت، داشتن تعهد به هدف و ارزش‌ها و مکتب، در خدمت انقلاب بودن، سادگی و بی‌آلایشی، پرهیز از تشریفات و تجملات، احساس تعلق به مردم و مردمی بودن، برخورداری از روحیه و ارزش خدمت داوطلبانه، اولویت خدمتگزاری قشر مستضعف و محروم، ترویج ارزش‌های انسانی و اسلامی در محیط کار، حفظ و توجه به کرامت انسان‌ها، برخورداری از روحیه اعتمادبهنفس، ابتکار و خلاقیت با انگیزه و احساس وظیفه الهی، مؤمن و متعهد، با روحیه انقلابی، اعتقاد به ولایت فقیه و حساسیت به پاسداری و حراست از ارزش‌های انقلاب، برخورداری از روحیه و رابطه اعتماد متقابل با نیروها، وجود عامل انگیزه و نشاط در محیط کار، وجود روابط صمیمانه و عاطفی، غیررسمی و برادرانه، احترام متقابل بین نیروها در محیط کار، طراحی و پیاده‌سازی مدل آموزش تخصصی، تکنیکی و تجهیز نیروی انسانی، مسئولیت‌پذیری منابع انسانی نسبت به کار و نه فقط مسئول بالاتر.» (۸)
رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز با طرح کلیدواژه «اعتماد به نفس ملی» این ویژگی انقلابی را اینگونه تعریف می‌کنند: «[اعتماد به نفس ملی]یعنی ملت، در مقابل دیگران احساس انفعال و سرافکندگی نداشته باشد، یعنی روحیه «ما می‌توانیم»، این امروز بحمدالله در کشور وجود دارد.» (۹) در مقابل، وجود افراد بی‌بنیه و سست‌عنصر نیز در جمع نیرو‌های مؤمن و انقلابی و جهادگر، از آفت‌های مهم اعتمادبهنفس ملی است: «آدم‌های بی‌روحیه، مردد، ترسو، فرصت‌طلب، خودکم‌بین، در این میدان هیچ هنری نمی‌توانند نشان بدهند، اگر مانع برای دیگران درست نکنند. خودشان که هیچ کاری نمی‌توانند بکنند، گاهی مانع هم در مقابل دیگران به وجود می‌آورند، مأیوسند، دیگران را هم مأیوس می‌کنند، تنبلند، دیگران را هم وادار به تنبلی می‌کنند. قرآن کریم درباره گروهی از افرادی که در آن‌وقت بودند، این‌جور می‌فرماید: لَو خَرَجوا فیکـُم ما زادوکم اِلاخَبالًا وَ لَاَوضَعوا خِلالَکم، یعنی اینها اگر به میدان جهاد هم با شما بیایند، شما را به فساد می‌کشانند.» (۱۰)
بهره بردن از تجربه ارزشمند مدیریت جنگ تحمیلی و دفاع مقدس
در بسیاری از تعاریف، به این جنبه مدیریت جهادی که برگرفته از فرهنگ جهاد و دفاع مقدس می‌باشد نیز اشاره شده است. حقیقتاً نیز مطلع ظهور بسیار جدی این فرهنگ در تاریخ انقلاب‌اسلامی، مقطع دفاع مقدس بوده است؛ دفاعی که تاکنون نیز پرچم آن توسط مدافعان حرم بر زمین گذاشته نشده است. «مدیریت جهادی یادگاری از دفاع مقدس که تجهیز سرمایه انسانی، مادی و برنامه‌ریزی فعالیت‌ها همه برگرفته از آموزه‌های دینی است. مدیریت جهادی بهره‌گیری از علم و فناوری هم‌جهت با اراده الهی جهت رسیدگی به امور است. مهم‌ترین مؤلفه آن عقل و عشق است. مهم‌ترین ویژگی آن فرمانبری آگاهانه از ولی امر یا ولی فقیه زمان است.» (۱۱)
از جمله ویژگی‌های دفاع مقدس که شرایط پدیدار شدنِ موفقیت‌آمیز مدیریت جهادی را ایجاد کرد، تحریم و محدودیت اقتصادی- سیاسی و فشار نظامی- امنیتی ایجاد شده از سوی دشمن بوده است؛ زمینه‌ای که دیگر نخواهد گذاشت امور یک کشور با مدیریت‌های عادی و معمولی تدریس‌شده در جهان، پیش برود. این مسئله در دفاع مقدس ما نیز عیناً به تحقق پیوست. نیروی نظامی رسمی به مراتب کمتر از دشمن، مسئولان کشور را به سمت استفاده از یکی از ظرفیت‌های اصلی ایران اسلامی در برهه اول انقلاب، یعنی حمایت و پشتیبانی مردم و مدیران بدون چشمداشت و خستگی‌ناپذیر و جان برکف سوق داد. بسیج، سپاه و جهاد سازندگی در این شرایط و با بستر ایجاد مدیریت جهادی شکل گرفتند.
تجربه ارزشمند نهاد‌های انقلابی برآمده از مدیریت جهادی
هر چند مدیریت جهادی صرفاً با ایجاد ساختار و نهاد‌های اداری تشکیل نمی‌شود و جنبه فرهنگی نیز دارد، اما توجه به ایجاد ساختار و نهاد البته به صورت پویا و خود اصلاح‌گر، می‌تواند یکی از راه‌های تقویت مدیریت جهادی باشد، زیرا ساختار ابزاری برای دوام، تأمین و محافظت از یک روحیه ارزشمند مثل روحیه جهادی است. یکی از این نهاد‌های ارزشمند که می‌تواند تجربیات راه‌اندازی آن و دستاورد‌های ارزشمند آن، چراغی برای ادامه حرکت و بهبود نهاد‌های انقلابی باشد، جهاد سازندگی است. «بعد از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی، فرهنگ و مدیریت جهادی و شاخصه‌های آن از مفهوم جهاد و نظام ارزشی اسلامی و انقلابی نشئت‌گرفته و پایه‌ریزی شده است. پیام تاریخی امام خمینی (ره) در ۲۶ خرداد ۱۳۵۸، آغاز حرکت شورانگیز جهاد سازندگی و فعالیت مدیریت جهادی در کشور است. فعالیت‌های پُرشتاب مردم در جهاد و با مدیریت جهادی، ضمن ارائه خدمات بسیار ارزنده، اثرات زیادی برجای گذاشت و به سرعت مشکلاتی را برطرف کرد و نفوذ گسترده و عمیقی به دست آورد که هم اینک در سراسر روستا‌های کشور اسلامی، روستاییان در همه حال، با لبخند رضایت بر لب، از جهاد سازندگی می‌گویند.» (۱۲)
جهاد خودکفایی
یکی دیگر تجارب موردی و البته مفید مدیریت جهادی، ایجاد جهاد خودکفایی زیر نظر ارتش جمهوری اسلامی بوده است؛ تشکیلاتی که با تکیه بر توان داخلی با محوریت قرار دادن علم و دانش کاربردی و مفید و به منظور حل مشکلات تسلیحاتی در مقطع جنگ تحمیلی، ایجاد شد و خدمات مفیدی به انقلاب و جبهه‌های حق علیه باطل رساند. رهبر معظم انقلاب که در زمان تشکیل سازمان جهادخودکفایی در کسوت نماینده حضرت امام (ره) در ارتش ج. ا. ا و معاون امور انقلاب وزارت دفاع بودند، با صدور فرمانی در تاریخ ۲۳/۱۰/۱۳۵۸ به ایجاد خودکفایی در ارتش جمهوری اسلامی که در بحبوحه ابتدای انقلاب از ضعف تأمین قطعات خارجی از سوی بلوک غرب و شرق رنج می‌برد، همت گماردند.
همچنین رهبر معظم انقلاب در صبحگاه مشترک هشتم فروردین ماه ۱۳۶۲ در منطقه یکم دریایی بندرعباس سخنانی ایراد فرمودند که این سخنان سرآغاز حرکت جدی خودکفایی در ارتش جمهوری اسلامی ایران بود: «من با اجازه فرماندهی کل نیرو‌های مسلح و مقام معظم رهبری به ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران و به فرماندهان سه نیرو پیشنهاد قطعی خواهم کرد که یک معاونت جهاد خودکفایی به وجود بیاورند و همه نیرو‌هایی که می‌توانند، همه دست‌هایی که می‌توانند ما را به خودکفایی برسانند، جمع کنند و از آنها کمال استفاده را بکنند.» (۱۳)
ایشان درباره ایجاد روحیه خودکفایی به برکت تشکیل این مجموعه چنین می‌فرمایند: «من بار‌ها این نکته را گفته‌ام که یک روز در این کشور اگر قطعه‌ای از جنگنده‌هایی که امروز شما دارید، خراب می‌شد، آن را داخل هواپیما می‌گذاشتند و برای تعمیر به امریکا می‌بردند و برمی‌گرداندند، یعنی اجازه نمی‌دادند این قطعه در ایران باز شود و مهندس و صنعتگر نظامی ایرانی اصلاً بداند درون این قطعه چیست! امروز خود شما هواپیما می‌سازید و آن را به پرواز درمی‌آورید. اوایل جنگ وقتی می‌گفتند فلان قطعه را نداریم، ما عزا می‌گرفتیم و می‌ماندیم آن را از کجا بیاوریم، اما امروز این قطعات را خود شما می‌سازید. اولین نقطه در ارتش که جهاد خودکفایی را به وجود آورد، نیروی هوایی بود. حدود سال ۶۰ اینها جهاد خودکفایی را به وجود آوردند، بعد خبرش را به ما دادند، ما هم این سازمان را در کل ارتش ایجاد کردیم.» (۱۴)
منابع:
۱- Jihadi management, Michael Rubin, American Enterprise Institute, May ۵, ۲۰۱۴،
۲- مدیریت جهادی، چالش‌ها و الزامات، سلطانی، دو فصلنامه مدیریت اسلامی، سال ۲۲، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۳، صص ۹- ۳۹،
۳- بیانات رهبر معظم انقلاب در آغاز درس خارج فقه، ۲۰/۶/۱۳۷۳،
۴- فراترکیب نوعی روش تحقیق کیفی است و بر اساس مطالعه منابع موجود و نتایج آنها نسبت به سؤال پژوهش است. پژوهشگر در این روش، اطلاعات و یافته‌های مطالعات کیفی دیگر را با موضوع مرتبط و مشابه بررسی می‌کند. در نتیجه، نمونه مورد نظر برای فراترکیب از مطالعات کیفی منتخب و بر اساس ارتباط آنها با سؤال پژوهش تشکیل می‌شود. فراترکیب، مرور یکپارچه ادبیات کیفی موضوع مورد نظر نیست. همچنین تجزیه و تحلیل داده ثانویه و داده اصلی از مطالعات منتخب نیز نیست، بلکه تحلیل یافته‌های این مطالعه‌هاست. فراترکیب با فراهم کردن نگرشی نظام‌مند برای پژوهشگران از طریق ترکیب پژوهش‌های کیفی مختلف، به کشف موضوع‌ها و استعاره‌های جدید و اساسی می‌پردازد و با این روش، دانش جاری را ارتقا می‌دهد (۹۶، سلطانی و صلواتیان.)
۵- شناسایی ویژگی‌های معرف مدیر جهادی به روش فراترکیب، سلطانی و صلواتیان، فصلنامه مدیریت اسلامی، سال ۵۲، شماره ۱، بهار ۱۳۹۶، ص ۲۲۳،
۶- شناسایی ویژگی‌های معرف مدیر جهادی به روش فراترکیب، سلطانی و صلواتیان، فصلنامه مدیریت اسلامی، سال ۵۲، شماره ۱، بهار ۱۳۹۶، ص ۲۲۳،
۷- شناسایی ویژگی‌های شخصیتی سیاستگذاران عمومی مبتنی بر مدیریت جهادی، کیانی‌زاده و گلشنی، فصلنامه مطالعات راهبردی بسیج، سال نوزدهم، شماره ۷۲، پاییز ۱۳۹۵، صص ۶۲ و ۶۳،
۸- مدیریت جهادی، مدیریتی برخاسته از فرهنگ جهادی، ساسان زارع، اندیشکده برهان، ۱۳۹۳،
۹- بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجتماع زائران و مجاوران حرم مطهر رضوی، ۱/۱/۱۳۹۷،
۱۰- بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در همایش ده‌ها هزار نفری «خدمت بسیجیان» در ورزشگاه آزادی، ۱۲/۷/۱۳۹۷،
۱۱- عظیمی، مهدی، حدائق، محمدرضا، ۱۳۸۸، فرهنگ و مدیریت جهادی و ویژگی‌های آن، مجموعه مقالات دومین همایش فرهنگ و مدیریت جهادی، تهران: وزارت جهاد کشاورزی، دفتر نماینده ولی فقیه به نقل از: کیانی‌زاده و گلشنی، ۱۳۹۵،
۱۲- مدیریت جهادی، مدیریتی برخاسته از فرهنگ جهادی، ساسان زارع، اندیشکده برهان، ۱۳۹۳،
۱۳- بازخوانی پیام جهاد خودکفایی رهبر معظم انقلاب در سال ۵۸، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر رهبر معظم انقلاب اسلامی، ۲۱/۱/۱۳۹۰،
۱۴- بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از فرماندهان و کارکنان نیروی هوایی ارتش، ۱۹/۱۱/۱۳۸۲.
