دکتر مجتبی لشکربلوکی در کانال تلگرامی خود نوشت: احتمالاً شما هم در شبکه‌های مجازی خوانده‌اید که زیبا‌ترین مجری دنیا ایرانی است. یا اگر سارقان شما را مجبور کردند که رمز کارت بانکی‌تان را وارد کنید، آن را برعکس وارد کنید آنگاه پلیس می‌فهمد و به کمک شما می‌آید. یا دیوار چین از ماه دیده می‌شود. یا نام کرم بستنی (و درنتیجه آیس کریم) از کریم باستانی که در شهر ری یخ‌فروشی می‌کرده گرفته شده.
وقتی با یک مطلب برخورد کردیم باید چه کار کنیم؟ نشریه گمان ۱۴ قاعده و سرنخ کاربردی برای تفکر انتقادی (موشکافانه) ارائه کرده که کمی آن را بازنویسی کردم.
- اولین تست؛ منبع (رفرنس): آیا منبع معتبر دارد؟ این مطلب یا ادعا بر چه مبنایی است و از کجا چنین حرفی درآمده؟
- کل ماجرا یا یک قطعه فیلم و تکه عکس: یک عکس همان‌قدر که به‌اندازه هزار خط نوشته حرف دارد می‌تواند هزار داستان تخیلی نیز درست کند. زاویه خاص فیلمبرداری، مشخص نبودن اتفاقات قبل و بعد از آن تکه جداشده از فیلم، ربط دادن عکس به مطلب نامرتبط، دستکاری عکس و فیلم (فتوشاپ) و... فرصت را برای داستان‌‌سازی تخیلی ایجاد می‌کند. مثلاً عکس کودکی که مار داخل سرش است. بعضی اصلاً از روی یک عکس مخدوش، شروع می‌کنند و یک خبر می‌سازند!
- اعلام زمان‌های نسبی به‌جای ذکر تاریخ مشخص: یک‌ساعت پیش، دیشب، به‌تازگی، از فردا، آخرین دستاورد‌ها و... برای مثال بیش از سه سال است که شایعه «به‌تازگی گوگل برای تغییر نام خلیج‌فارس رأی‌گیری اینترنتی گذاشته». یا «آخرین تحقیقات دانشمندان ژاپنی...»
- دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارا: عباراتی که نشان می‌دهد رازی مخوف یا سندی فوقمحرمانه کشف شده: شرکت‌های دارویی برای کم نشدن سودشان نمی‌گذارند شما بدانید لیمو همه بیماری‌های لاعلاج را درمان می‌کند! یا نامه فوقمحرمانه و مستقیم درباره زلزله تهران!
- جملات خبری علمی‌طور اما مبهم: دانشمندان [سریع بپرسید کدام دانشمندان؟] کشف کرده‌اند که خوردن کره در ساعت ۱۲ ظهر باعث... کدام پژوهش؟ چه سالی؟ نتایج آن در کدام نشریه علمی کجا منتشر شده؟ نمونه آماری چند نفر بوده است؟
- آدم‌های بدون نام: هر جا شنیدید که گفته شد «کارشناسان معتقدند» یا «به گزارش شاهدان عینی» رد نکنید اما شک کنید.
- ارجاع دروغین خبرهای ناشنیده به خبرگزاری‌های بسیار مشهور و معتبر برای اعتباربخشی به مطلب: در این‌گونه مطالب به‌صورت خیلی کلی نوشته می‌شود منبع: سی.ان.ان یا بی.بی.سی. یا پلیس فتا. یا ارجاع به منابع غیرواقعی با اسم‌های عجیب‌وغریب و پرابهت: شبکه خبری Alien News فرانسه، شبکه آزادنگاران بدون مرز، تیم تحقیقاتی دکتر چوانگ در مرکز توکیو!
- تحریک شدید احساسات از طریق اغراق در داستان‌های غم‌انگیز، عکس‌های دلخراش، تحریک حس وطن‌پرستی یا اعتقادات مذهبی و... نشانه اولیه برای دروغ بودن است.
- عدم ارتباط منطقی و تخصصی منبع با متن: مثلاً رئیس مرکز «قلب» ژاپن گفته است سیگنال موبایل برای «مغز» مضر است!
- اینترنت و گوگل منبع نیستند! اینها ابزارهای جست‌وجو هستند. هر چیزی در آن پیدا شود درست نیست حتی اگر صد جا تکرار شده باشد. انگلیسی بودن یک مطلب هم به معنی معتبر بودنش نیست! انگلیسی‌زبان‌‌ها هم به‌اندازه ما استعداد گول خوردن دارند.
- «آیا می‌دانید»ها: نادانسته‌های کوچک و سطحی جهان آن‌قدر زیاد است که تشخیص راست بودن‌شان بسیار مشکل است. زیاد آنها را باور نکنید حتی اگر هم راست باشند تغییری در زندگی شما ایجاد نمی‌کنند.
- شاهدان غیبی! همه ما افرادی را دیده‌ایم که در دفاع از یک ادعای عجیب می‌گویند: «یکی از دوستانم با چشم خودش دیده!» برای احترام به شعور خودمان هم که شده درخواست کنیم با آن شخص سوم گفتوگو کنیم.
- شیوه نگارش و سطح علمی بودن: اشتباه املایی و نگارش شتاب‌زده و غیرحرفه‌ای هم نشانه خوبی است.
- زیبایی مساوی صحت نیست: داشتن عکس‌‌ها و ظاهر گرافیکی زیبا یا تدوین یک ویدئوی حرفهای دلیلی برای درست بودن آن نیست. بسیار دیده‌شده برای مطالب چرند تصاویر گرافیکی زیبا یا حتی ویدئو ساخته‌اند و افراد فریب ظاهر آن را خورده‌اند.
تجویز راهبردی
برای وقت خود ارزش قائل باشیم و اصولاً به هر چیزی گوش نکنیم و مطالبی را بخوانیم که فکر می‌کنیم هم درست باشد هم به درد بخور.
برای شعور خود ارزش قائل باشیم و اجازه ندهیم دیگران هر ادعای غلطی را به ما بفروشند. برای زمان و شعور جمعی نیز ارزش قائل باشیم و سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی را توسعه دهیم. در کتاب استراتژی توسعه ایران گفته شده برای تربیت نسل توسعه‌آفرین، باید به تفکر انتقادی مجهز شویم تا در مقابل زودپذیری، تلقین‌پذیری، القاءپذیری، خرافه‌پرستی، فرمان‌برداری، شخصیت‌پرستی و تقلید و سلطه‌گری و سلطه‌پذیری بایستیم. این ۱۴ سرنخ اولین گام.
