سرویس جامعه جوان آنلاین: نزدیک به یک ماه از قطع دسترسی پژوهشگران و دانشجویان به متون پایاننامهها در ایرانداک گذشته و هنوز پاسخ قانعکنندهای برای این اقدام اعلام نشده است. هر چند که گفته میشود این اقدام در راستای مقابله با تخلفات علمی صورت گرفته است، اما موجب رونق کسبوکار برخی کانالهای تلگرامی و وبسایتهای غیررسمی شده و شائبههایی را در خصوص کسب درآمد دانشگاهها از راه انتشار متن پایاننامهها ایجاد کرده است. اکنون قطع دسترسی پژوهشگران و دانشجویان به پایاننامهها و رساله دکتری در سامانه گنج پژوهشگاه ایرانداک، مشکلات بسیاری را برای جامعه علمی کشور به وجود آورده است.
ضربه به اشتغال فارغالتحصیلان
دسترسی نداشتن به متن کامل پایاننامهها و تحقیقات علمی همچنین موجب میشود تا کارفرمایان با میزان توانایی افراد برای انجام پروژهها آشنا نشوند و همین امر یکی از مشکلاتی محسوب میشود که اشتغال فارغالتحصیلان دانشگاهی را بیش از پیش با چالش روبهرو کند. همچنین این موضوع پیامدهای منفیای همچون قطع ارتباط دانشگاهها با پژوهشگاهها در استفاده از یافتههای علمی و به طور ویژه عدم دسترسی حاکمیت به پروژههای علمی و تحقیقاتی کارآمد را به دنبال دارد.
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران معروف به ایرانداک بر پایه نخستین سند در این زمینه، در یکم مهر ماه سال ۱۳۴۷ با نام فارسی «مرکز اسناد ایران» در برابر نام انگلیسی «Iranian Documentation Center» پایهگذاری شد و پیش از نام کنونی، با نام مرکز مدارک علمی ایران در سال ۱۳۵۰، «مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران» در سال ۱۳۷۰ و «پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران» در سال ۱۳۸۴ نیز شهرت یافته است.
پژوهشگاه با نام کوتاه «ایرانداک» شناخته میشود. «داک»، کوتهنوشت «doc» در «documentation» و در زبان فارسی به معنای تکیهگاه است. نام نمادین ایرانداک، «گنج دانش» است و شعار آن، «به از گنج دانش به گیتی کجاست.» مأموریت بنیادین ایرانداک بر پایه اساسنامه و برنامه استراتژیک آن؛ پژوهش، مدیریت اطلاعات علم و فناوری، آموزش، همکاریهای پژوهشی و اطلاعرسانی و پشتیبانی از سیاستگذاری علم و فناوری است که در سازمانی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و زیر نظر هیئت امنا انجام میشود.
پژوهش در ایرانداک را دهها عضو هیئت علمی و پژوهشگر در پژوهشکدهها و آزمایشگاههای آن به انجام میرسانند. دستاورد این کار، انجام صدها طرح پژوهشی است که به شکل گزارش، کتاب، مقاله، نشریه، مقاله همایش، سخنرانی و میزگرد نیز ارائه میشد و حالا دیگر بخشی از این تحقیقات ارائه نمیشود.
از اوایل آذرماه سال ۱۳۹۵ با پیشنهاد ایرانداک و بر پایه فصل سوم «آییننامه ثبت و اشاعه پیشنهادها، پایاننامهها و رسالههای تحصیلات تکمیلی و صیانت از حقوق پدیدآوران در آنها»، دسترسی گسترده به تمام متن پایاننامهها و رسالهها در پایگاه اطلاعات علمی ایران امکانپذیر شد.
این نتیجه نداری است!
دوم دی ماه بود که اعلام شد پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) دسترسی به متن ۴۵۰ هزار پایاننامه را قطع کرده است. این خبر را رسول جعفریان، رئیس کتابخانه و مرکز اسناد دانشگاه تهران در صفحه شخصی خود در توئیتر منتشر کرد.
ایرانداک دلیل این تصمیم را ماده ۸ آییننامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی اعلام کرد؛ مادهای که اتفاقاً مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی را مکلف کرده است، متن کامل پایاننامههای فاقد طبقهبندی را حداکثر پنج سال پس از تاریخ دفاع منتشر کنند.
جعفریان در متنی که در فضای مجازی منتشر کرد، خبر داد: «برخی از دانشگاهها، برای اندکی درآمد از پایاننامه، ایرانداک را از ارائه متن کامل پایاننامهها بازداشتهاند. میبینید، این نتیجه نداری است. برخی فکر میکنند در نداری مطلق میشود پیشرفت کرد. حالا دسترسی قطع شده و شما باید برای یک پایاننامه به این دانشگاه و آن مؤسسه مراجعه کنید.»
اینکه فشارها از سوی دانشگاهها موجب شده است که ایرانداک دسترسی به متن پایاننامهها را قطع کند یا نه، موضوعی است که مسئولان دانشگاهها و ایرانداک باید به آن پاسخ دهند، اما سرگردانی دانشجویان برای دسترسی به پایاننامهها بعد از این تصمیم جنجالی ایرانداک بر کسی پوشیده نیست.
یکی از دانشجویان مقطع کارشناسیارشد رشته برنامهریزی رفاه اجتماعی در این باره به ایسنا گفت: «برای نوشتن پایاننامهام نیاز دارم که پایاننامههایی که موضوع مشابهی دارند مطالعه کنم تا بدانم در این زمینه چه فعالیتهایی انجام شده است. پایاننامهای که پیدا کردم فقط در سایت ایرانداک موجود بود و با قطع دسترسی به متن، صرفاً میتوانم چکیده و فهرست را مطالعه کنم که کاری از پیش نمیبرد.»
اگر در گذشته سری به پایگاه ایرانداک میزدید، به راحتی میتوانستید از اطلاعات کتابشناختی، چکیده و ۲۰ برگ نخست هر پارسا بهرهمند شوید. البته اگر در این پایگاه عضو بودید، امکان دسترسی رایگان به تمام متن پایاننامههای کارشناسی ارشد پس از ۱۸ ماه و رسالههای دکتری پس از ۳۰ ماه از زمان دفاع را داشتید.
پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران وزارت علوم که با عنوان ایرانداک شناخته میشود، یکم دی ماه ۹۹، با انتشار اطلاعیهای از قطع دسترسی به ۴۳۵ هزار و ۸۶ فقره از پایاننامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری که در سامانه گنج ایرانداک بارگذاری شده بود، خبر داد.
در بخشی از این اطلاعیه آمده است: «بنا بر گزارش یکی از دستگاههای نظارتی، به استناد ماده ۸ «آییننامه اجرایی قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در تهیه آثار علمی»، مصوب ۲۵ آذر ۱۳۹۸ هیئت وزیران، ایرانداک نمیتواند تمام متن پارسا را اشاعه دهد و مؤسسه مکلف است متن کامل پایاننامههای فاقد طبقهبندی را حداکثر پنج سال پس از تاریخ دفاع منتشر کند.»
علاقه محققان به «گنج»
اهمیت در دسترس بودن تمام متن پایاننامهها و رسالههای دکتری را میتوان در آمار مراجعه افراد به سامانه ایرانداک مشاهده کرد. طبق آماری که ایرانداک اعلام کرده است، روزانه ۲۸ هزار جستوجو در سامانه گنج صورت میگیرد. آماری دیگر نیز نشان میدهد که نزدیک به ۷ هزار و ۵۰۰ کاربر روزانه از گنج بازدید میکنند.
همچنین با توجه به شیوع کرونا و نیمه تعطیل بودن دانشگاهها، از ابتدای سال جاری تا پایان پاییز، ۷ میلیون و ۶۰۰ هزار نفر از سامانه گنج بازدید کردهاند. این میزان بازدید از پایگاه ایرانداک و مراجعه جامعه علمی به آن برای استفاده از منابع علمی در جهت تحقیق و توسعه مرزهای دانش ما را به فکر فرو خواهد برد که محققان و پژوهشگران پس از این، بر چه اساسی میخواهند از آخرین نظرات در باب یک مسئله با خبر شوند و به آن بپردازند؟ و آیا انحصار انتشار پایاننامهها در دانشگاهها این مشکل را به وجود نخواهد آورد که مؤسسات آموزش عالی به فروش مطالب یا در اختیار قرار دادن آنها تنها به صورت حضوری در دانشگاه بپردازند؟ که در این صورت با توجه به گستردگی دانشگاهها در کشور مشکلات زیادی برای پژوهشگران به وجود میآید.
اعتراض پژوهشگران به ایرانداک در شبکههای اجتماعی
کاربران شبکههای اجتماعی انتقادات گستردهای را نسبت به قطع دسترسی پژوهشگران و دانشجویان به متون پایاننامهها در ایرانداک اعلام کردهاند. بعد از انتشار چنین خبری از سوی ایرانداک واکنشهای بسیاری در فضای مجازی توسط دانشجویان و البته اعضای هیئتعلمی منتشر شد؛ واکنشهایی که هرکدام بهنحوی به موضوع دسترسی آزاد به اطلاعات اشاره داشت و بسیاری از دانشجویان این قانون را بهضرر علم و آگاهی خواندهاند. امیر ناظمی، معاون وزیر ارتباطات نیز نوشته است: «هرکس چنین کاری انجام داده، اشتباه بزرگی کرده و تنها میتوانم بگویم ضدتوسعه بوده است. چه وزارت علوم، چه ایرانداک و چه هر سیاستگذار ناآگاه دیگری را بهتر است به جامعه معرفی کنید.»
او در توئیت دیگری هم نوشته است: «واقعاً چرا عقبگرد؟ بنده صبر و شکیبایی ندارم و زحمت نکشید و سپاسگزاری هم نکنید. واقعاً اسم گنج برازنده این سامانه است. در خاک هم مدفون شده است.»
شعبانی یکی از دانشجویان نیز در اینستاگرام خود با عنوان «قانونی بهضرر اهالی علم و دانش» نوشته است: «محققی که اثر پژوهشی خود را بهاتمام میرساند، خستگیاش وقتی رفع میشود که آثار پژوهشی اش منبعی باشد در اختیار سایر پژوهشگران، حتی در خصوص ضریب علمی که از هر چیزی برای پژوهشگر بیشتر حائز اهمیت است، ارجاعات به آن مطلب است، یعنی هرچه به مقالات و پایاننامهها بیشتر ارجاع داده شود، ارزش آن مطلب بیشتر خواهد شد.» او همچنین نوشته است: «متخلفان در زمینه پایاننامه هم بالاخره راهی برای خود پیدا میکنند و از منابع دانلودشدهای که در بایگانیهای خود دارند، استفاده خواهند کرد و اینجا فقط راه برای جوان دانشجو و پژوهشگر واقعی سخت و فرسایشی خواهد شد. انرژی و وقتی که میتواند در مسیر پژوهش خود هزینه کند اتلاف دسترسی به منابع علمی میشود.»
یکی از اعضای هیئت علمی دانشگاه امام صادق (ع) با انتشار بخشی از مصاحبه رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) با یکی از رسانهها نوشته است: «ظاهراً پایان دسترسی آزاد و رایگان به تمام متن پایاننامهها کاملاً برخلاف میل ایرانداک و طبق نظر یک دستگاه نظارتی اتفاق افتاده است. به نظر شما مدیران کدام دستگاه نظارتی از دسترسی آزاد به تمام متن پایاننامهها متضرر شدند؟»
یکی دیگر از کاربران شبکههای اجتماعی هم نوشته است:هنوز همه دانشگاهها امکان دسترسی به متون پایاننامهها را فراهم نکردهاند که بتوانند جایگزینی برای ایرانداک باشند.
کاربر دیگری هم توئیت زده است که «تو شرایط کرونایی، دسترسی به کتابخونههای تخصصی واسه ما غیرممکن شده. در همین راستا ایرانداک هم دسترسی به پایاننامهها رو بسته. قیمت کتابای تخصصی هم که سر به فلک کشیده. بفرمایید بگید شعب ابیطالب برای دانشجویان ارشد و دکترا درست کردین دیگه؟!»
کاربری به نام صدف صفاپور هم در اینستاگرامش در این زمینه نوشت: «اتفاقاً در بسیاری از مواقع دانشجویان با دسترسی به متن پایاننامه در ایرانداک متوجه میشوند موضوعی که برای پایاننامه خود انتخاب کردهاند قبلاً توسط یک دانشجوی دیگر نوشته شده است، بنابراین ترغیب میشود تا موضوع پایاننامه خود را تغییر دهد و باز هم جلوی تقلب علمی گرفته میشود. با این اوصاف بهنظر میرسد اگر پایاننامه در اختیار ایرانداک قرار گرفته و منتشر نشود، شرایط برای تقلب علمی مهیا میشود، زیرا هر چیزی که پنهان باشد راه تقلب را هموار میکند. وقتی پایاننامه در سایت ایرانداک منتشر شود، در دسترس همه دانشگاهها قرار میگیرد، بنابراین دانشجو نمیتواند از پایاننامه خاصی استفاده کند.»
موج اعتراضات دانشجویان کارشناسیارشد و دکتری به این اقدام واکنش نمایندگان مجلس را نیز برانگیخت به طوری که مجتبی توانگر، عضو کمیسیون تلفیق بودجه مجلس اخیراً از ارسال نامهای به وزیر علوم در این باره خبر داد و نوشت: «در نامهای به وزیر علوم نسبت به مسدود شدن دسترسی جامعه علمی کشور به پایاننامهها و رسالههای علمی معترض شدم که این موضوع با قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات مغایرت دارد. در صورت عدم توجه به اجرای مر قانون از سوی آن وزارتخانه، موضوع را از طریق سؤال در مجلس پیگیری میکنم. بعد از گذشت دو هفته از ارسال نامه به وزیر علوم، هنوز قدمی در راستای رفع این اقدام غیرقانونی انجام نشده است، در نتیجه سؤال از وزیر را کلید زدم.»
علاوه بر سردرگم شدن دانشجویان، قطع دسترسی به متون پایاننامهها باعث رونق کانالهای تلگرامی و وبسایتهایی شده است که مدعیاند دارای آرشیوی از پایاننامهها هستند و با دریافت مبلغی آنها را در اختیار دانشجویان قرار میدهند. در این میان، دور از ذهن نیست اگر کلاهبرداریهایی از سوی گردانندگان این وبسایتها و کانالها نیز صورت بگیرد.
علاوه بر این، اگر قطع دسترسی محققان به متون پایاننامهها به دلیل فشارهای دانشگاهها رخ داده است تا دانشجویان مجبور شوند از آرشیو دانشگاه استفاده و مبلغی را به حساب آنها واریز کنند باید دید آیا این منبع درآمد دانشگاهها در لایحه بودجه پیشبینی شده است یا اقدامی غیرقانونی است؟