سمانه صادقي | فروشگاه گلي كه در نزديكي كاخ مرمر و در ضلع شمال شرقي ميدان پاستور واقع گرديده است. پاستور محله اعياننشين تهران قديم و محل رفت و آمد اعيان و اشراف بود و همين ويژگي سبب گرديد تا مرحوم سيد حسن زعيم براي نخستين بار به راهاندازي حرفه پرورش گل و گلفروشي بينديشد، هر چند خريد گل از ديد عامه مردم آن دوره، كاري تشريفاتي و لوكس تلقي ميشد و تنها درباريان و اعيان و اشراف و ثروتمندان فرنگ رفته با اين حرفه آشنايي داشتند و از روي چشم و همچشمي هم كه شده، مبادرت به خريد گلهاي گرانقيمت ميكردند.
تاريخچه فروشگاه گل و مؤسسه زعيم
مؤسسه گل و گياه زعيم در سال ۱۳۱۹ توسط مرحوم سيدحسن زعيم (1375- 1299) راهاندازي شد. وضعيت بد اقتصادي كشور پس از جنگ جهاني و اوضاع نابسامان داخلي سبب شده بود گلفروشي حرفهاي غيرضروري و تجملي بهشمار آيد. از آنجا كه نمونه ديگري از اين حرفه در كشور وجود نداشت، توجه و علاقه مرحوم زعيم به راهاندازي اين حرفه موجب حيرت و در عين حال نكوهش مردم دوران وي بود.
خانم نازگل زعيم، نوه مرحوم زعيم دختر جواني است كه مديريت فعلي مؤسسه زعيم را به عهده دارد. وي درباره علاقه و تلاش پدربزرگش براي راهاندازي حرفه گلفروشي ميگويد: «مرحوم سيدحسن زعيم اهل كاشان بود. او در سال 1299 در آن شهر متولد شد و در سن 11 سالگي به دليل مشكلاتي كه براي خانوادهاش پيش آمد، همراه آنان به تهران مهاجرت كرد. او پس از گذراندن دوره متوسطه و اخذ مدرك ديپلم، به خاطر علاقه فراوان به كشاورزي و درحالي كه برادرانش به تجارت مشغول بودند، حرفه متفاوتي را برگزيد و در سال 1319 در چهارراه خاكباز سابق (بزرگراه نواب فعلي) در حوالي سهراه اكبرآباد باغچهاي را اجاره و با شيوههاي ابتدايي توليد گل و گياه را آغاز كرد. او به دليل علاقه به اين حرفه پس از چندي زمين ديگري را در خيابان رودكي اجاره كرده و به توليد گلهاي شاخهاي پرداخت. مرحوم سيدحسن زعيم در زمره خيرين نام آشناي تهران بود و غير از توسعه حرفه زيباي پرورش گل و گياه، فعاليتهاي خيرخواهانه بيشماري را انجام داد، از جمله اواخر عمرشان در كنار باغ خود بيمارستان خيريه زعيم را احداث كرد كه تا امروز هم به ارائه خدمات درماني ميپردازد. وي پس از انقلاب اسلامي در روستاهاي ورامين مساجد مختلف و چندين باب حمام و در سال 1368 در منطقه شريفآباد مدرسهاي را بنا كرد.»
در هر حال، همان گونه كه اشاره شد، در آن دوران به دليل وضعيت بد اقتصادي مردم خريد گل غالباً توسط اعضاي خانواده سلطنتي، سفراي خارجي و تجار بزرگ صورت ميگرفت و مردم عادي گل را كالاي لوكسي به شمار ميآوردند اما بهتدريج با ارتقاي سطح درآمد خانوادهها و تغيير فرهنگ جامعه مردم عادي هم با توجه به سطح درآمد و طبقه اجتماعي به خريد و هديه دادن گل گرايش يافتند.» به گفته خانم زعيم، در پي گسترش اين حرفه مرحوم زعيم در سال 1332 تصميم گرفت در محله هفتچنار باغي را احداث و در سال 1334 اتحاديه صنف توليدكنندگان و فروشندگان گل را رسماً پايهگذاري كند. با تشكيل اين اتحاديه حرفه گلفروشي رسميت يافت. گل در ابتدا در دكههايي در اطراف منطقه شاهآباد، حد فاصل مخبرالدوله و بهارستان، در خيابان قوامالسلطنه يا توسط گلفروشهاي دورهگرد فروخته ميشد و كسي غير از مرحوم زعيم باغ پرورش گل نداشت. مرحوم زعيم در سال 1337 در شريفآباد ورامين زميني را خريداري كرد و به توليد و پرورش گلهاي شاخهاي نظير رز، گلايل، داوودي، ميخك و... پرداخت. امروز هم پرورش گل و گياه زعيم در همين باغ انجام ميشود.
در دهه 30 گلهاي مورد علاقه مردم عبارت بودند از رز، گلايل (Gladiolus)، مريم، ميخك و نوعي اركيده به نام كاتليا (Cattelya). اميرعباس هويدا، نخستوزير معدوم محمدرضا پهلوي از جمله افرادي بود كه هر روز براي تهيه گل اركيده يقه كتش به اين فروشگاه مراجعه ميكرد.
پرورش گل و گياه
در ايام گذشته خريد گل شاخه بريده و هديه دادن آنها چندان مرسوم نبود و خانوادهها غالباً ترجيح ميدادند گلدان گل بخرند. اين علاقه را هنوز هم كم و بيش ميتوان در خانوادههاي ايراني مشاهده كرد. گياهان مورد علاقه مشتريان گلفروشي زعيم گياهاني چون كروتون (croton)، آئكميا (Aechmea)، ديفن باخيا (Diffenbachia) و بعدها فيكوس بنجامين (FicusBenjamina) بودند. به گفته خانم زعيم، اين روزها مشتريها بيشتر دنبال گياهان بونساي ، بنفشه آفريقايي و شاخه گلهاي اركيده (Orchidaceae)، آنتوريوم (Anthurium)، ليليوم (Lilium) و رز هستند كه البته خريد آنها به ميزان درآمد افراد بستگي دارد. گل اركيده به دليل وارداتي بودن در زمره گرانترين گلها و شاخهاي 15 هزار تومان است.
نوه مرحوم زعيم درباره تاريخچه ورود گياهان آپارتماني به كشور ميگويد: «در دهه 40 پدربزرگم تعدادي قلمه گياهان آپارتماني و پياز اركيده را وارد كرد و به پرورش بيش از 300 نوع گياه آپارتماني و انواع گل اركيده پرداخت. در ميان گلهاي اركيده نوعي وجود دارد كه در كشور ما پرورش نمييابد و همراه با گياهي به نام لاكيبامبو (Lucky Bamboo) در زمره گياهان وارداتي است.» البته به دليل ممنوعيتهاي گمركي براي ورود گياهان و موجودات زنده، تنها بعضي از شركتها با مجوزهاي خاص اجازه واردات دارند.
نكته جالب اينكه گلفروشي زعيم در طول دوران فعاليت خود هرگز به فروش گل مصنوعي نپرداخته و تا به حال گل مصنوعي وارد نكرده و فقط به واردات پياز، بذر يا قلمههاي جديد پرداخته است.
گلهاي آماده براي نه چندان باسليقهها و آكواريوم گل
در سالن بزرگي از فروشگاه زعيم انواع سبدها، دستههاي گل، گلهاي تكشاخه، پاكتهاي حاوي گل و امثال اينها براي سهولت در خريد مشتريها و كساني كه سليقه خوبي براي انتخاب گل ندارند، با چيدمان خاصي در نظر گرفته شدهاند. گلفروشي زعيم با عرضه نوع جديدي از گلآرايي به نام آكواريوم گل، در جلب مشتريهاي جديد بسيار موفق بوده است و آكواريوم گل با استقبال زيادي روبهرو شده است. در اين شيوه گلها در محلول خاصي قرار ميگيرند و به مدت يك هفته عمر ميكنند.
گلآرايي
براي طراحي و ديزاين گلهاي شاخهاي يا گلآرايي در دنيا اخذ مدرك دانشگاهي ضرورت دارد و كمتر طراح گلآرايي را ميتوان در دنيا يافت كه صرفاً بر اساس تجربه به اين كار بپردازد، اما به گفته خانم نازگل زعيم، در ايران اغلب افرادي وارد اين حرفه ميشوند كه يا خانوادههايشان در كار پرورش گل بوده يا گلفروشي داشته يا خود در گلآرايي و آماده كردن دستهگل صاحب ذوق و سليقه بودهاند. كارمندان گلفروشي زعيم هم از اين قاعده مستثني نيستند و غالباً گلآرايي را به صورت تجربي آموختهاند. در دوره مديريت مرحوم زعيم، از آنجا كه الگوهايي براي تزئين گل وجود نداشتند، دستهگلها به صورت ساده عرضه ميشدند و تزئينات امروزي را نداشتند اما امروزه با توجه به نمونههاي گلآرايي كه بهويژه در فضاي مجازي ارائه ميشوند، چيدمان و تزئين گل تغيير كرده است. دستهگلهايي كه در گلفروشي زعيم عرضه ميشوند، حاصل سليقه و ابتكار كارمندان اين مؤسسه است و براي طراحي و گلآرايي اجرت اضافي از مشتري دريافت نميشود و مشتريان فقط هزينه خريد گل و تزئينات جانبي را ميپردازند.
مراجعين و روزهاي عيد
مديريت گلفروشي زعيم در طول روز حتي يك لحظه از گرفتن سفارش گل به صورت حضوري يا اينترنتي فراغت ندارد. اغلب مشتريان اين گلفروشي مؤسسات، شركتها و اصناف هستند اما مردم عادي از هر طبقه اجتماعي و هر ميزان درآمدي هم براي خريد گل به آنجا مراجعه ميكنند و ميتوان در اين گلفروشي مديران شركتهاي بزرگ را در كنار خانمهاي خانهدار و كارگران سادهاي كه براي خريد گل آمدهاند مشاهده كرد و مديريت اين گلفروشي تفاوتي براي ارائه سرويس بين مشتريانش قائل نميشود. به گفته مدير گلفروشي زعيم، بيشترين تعداد مراجعين براي تهيه دستهگل، تزئين ماشين عروس و نيز سفارش دستهگل عروس در روزهاي ميلاد حضرت فاطمه(س)، حضرت علي(ع) و حضرت مهدي(عج) است.
شايان ذكر است كه هزينه دستهگل عروس در اين گلفروشي با دستهگل افراد عادي از نظر قيمت تفاوت ندارد و فقط هزينه تزئينات اضافي از مشتري دريافت ميشود، به همين دليل هر قشري با هر درآمدي ميتواند دستهگل عروسي خود را از اين گلفروشي تهيه كند. نوع گل در دستهگل عروس هم در طول زمان تفاوت چنداني نكرده است و غالباً از گل اركيده، رز و مريم براي دستهگل عروس استفاده ميشود، با اين تفاوت كه امروز بهجاي سلوفون و تور از روبان، مرواريد و... براي تزئين استفاده ميشود.
گلفروشي بدون شعبه
شروع فعاليت فروشگاه گل زعيم هم شنيدني است. دختر سيد علي زعيم در رابطه با راهاندازي گلفروشي زعيم كه امروز به عنوان يك اسم ملي در تاريخ گل و گياه كشور ما ثبت شده ميگويد: «وقتي پدربزرگم در سال ۱۳۱۹ مؤسسه كشاورزي زعيم را به راه انداخت، به فكر باز كردن گلفروشي نبود تا اينكه يك روز مالك زمين رو به روي خانه ما تصميم گرفت در آنجا پمپ بنزين بسازد. پدربزرگم در مهر 1347 براي جلوگيري از آلودگي منطقه، به هر نحو ممكن ملك را خريد و به مرور زمان به گلفروشي تبديل كرد. بعد هم چند معمار تحصيلكرده ايتاليايي را استخدام كرد تا گلفروشي را بسازند. البته در سال 1385 نما و دكوراسيون داخلي گلفروشي مورد بازسازي قرار گرفت و به سه سالن اصلي نمايشگاه فروش گلهاي شاخه بريده، كارگاه تزئين گلها و گالري تقسيم شد، علاوه براينكه در كنار اين مجموعه گلخانه مجزايي براي فروش گياهان برگ سبز هم در نظر گرفته شد.»
در تأثير تبليغات در موفقيت و شهرت مشاغل ترديدي وجود ندارد اما در گذشته به دليل فقدان شيوههاي تبليغاتي معمولاً تبليغ به صورت دهان به دهان صورت ميگرفته است. گلفروشي زعيم هم بيترديد از اين نوع تبليغات بيبهره نبوده اما نكتهاي كه بيشترين نقش را در شهرت اين گلفروشي ايفا كرده، موقعيت جغرافيايي آن بوده زيرا همانگونه كه اشاره شد ميدان پاستور از يكسو مجاور كاخ مرمر، يعني محل نخستوزيري و از سويي يكي از محلههاي اعياننشين تهران و محل رفت و آمد درباريان، خانوادههاي سلطنتي و اعيان و اشراف بوده است. پس از انقلاب هم تمام گلهاي نهاد رياست جمهوري از اين گلفروشي تهيه ميشود اما دليل آنكه اين گلفروشي پرسابقه و مشهور تاكنون اقدام به تأسيس شعب ديگري نكرده است، به طرز تفكر مديريت گلفروشي برميگردد. مديريت اين گلفروشي همواره بر اين باور بوده است كه اداره يك شعبه با مديريت موفق و ارائه خدمات در سطح بالا بسيار بهتر از اداره چند شعبه با كيفيت متوسط است. اين گلفروشي سايت فروش آنلايني هم دارد كه در سوم خرداد ۱۳۹۰ همزمان با ولادت حضرت فاطمه(س) راهاندازي شده و مشتريان اين امكان را دارند كه از طريق اين سايت از اقصي نقاط شهر، كشور و دنيا گل سفارش بدهند.
گلفروشي زعيم تنها گلفروشي ايراني عضو سازمان جهاني اينتر فلورا(1)ست و به همين دليل هم ميتواند از خارج سفارش گل بپذيرد و هم به خارج سفارش گل بدهد.
قصه گل صد تومني
دختر سيدعلي زعيم، نوه مرحوم زعيم بزرگ، خاطره جالبي را از ورود گل و گلكاري فرنگي در ايران نقل ميكند كه شنيدني است: «مظفرالدين شاه در سفر به فرنگ با مشاهده گلكاريهاي اطراف قصرهاي پادشاهان اروپايي، از ژرژ پطرويا، امپراتور آلمان ميخواهد تا زبدهترين باغبان خود را به تهران بفرستد. امپراتور در سفر به ايران پياز گلي را از فرنگ سوغات ميآورد و دستور ميدهد آن را در باغچه كاخ گلستان بكارند. مظفرالدين شاه سخت تحت تأثير عطر و بوي گل قرار ميگيرد و وقتي متوجه ميشود كه كار پطروياست، به باغبان او ۱۰۰ تومان پاداش ميدهد كه در آن زمان رقم عجيبي است. خبر اين خاصه خرجي مثل توپ در تهران صدا ميكند و از آن به بعد اين گل، صدتومني ناميده ميشود.»
پينوشت:
(1) سازمان اينترفلورا با بيش از 20 هزار عضو در سراسر دنيا، براي مشتريان خود اين امكان را فراهم آورده است كه از هر نقطه دنيا به عزيزانشان گل هديه بدهند.