جوان آنلاین: شاید تا یک دهه قبل و با آغاز فصل زمستان، آن هم در روز‌های خیلی سرد و به خاطر وارونگی هوا، چند روزی هوای آلوده میهمان شهر‌های بزرگ می‌شد، اما حالا و از همان ماه اول پاییز، آلاینده‌ها چنان هوای بسیاری از شهر‌های ایران از جمله مشهد و اهواز و اراک و تهران و سمنان را به تسخیر خود درآورده‌اند که کارشناسان هواشناسی ترجیح می‌دهند؛ بررسی کنند تا اعلام کنند کلاً چند روز هوای پاک داشته‌ایم.
آفزایش آلاینده‌ها و آلودگی شدید هوا هر سال با سرد شدن هوا و وارونگی هوا تشدید می‌شود. اما هر چه پیش می‌رویم این شدت آنقدر زیاد می‌شود که دیگر کسی به گروه‌های حساس هشدار نمی‌دهد و رسماً اعلام می‌شود همه شهروندان در خطر قرار دارند. آلاینده‌ها سلامت میلیون‌ها نفر را به مخاطره می‌اندازد و لزوم اتخاذ راهکار‌های فوری و بلندمدت را بیش از پیش آشکار می‌سازد. حالا دیگر به این آلاینده‌ها نمی‌توان «میهمان ناخوانده» گفت، چون به میزبان تبدیل شده‌اند و ایرانیان منتظر میهمان عزیزی به نام «هوای پاک» چشم به در دوخته‌اند.
این یک حقیقت است و باید آن را پذیرفت که وضعیت آلودگی هوای مشهد و دیگر کلانشهر‌های ایران در ماه اول پاییز امسال، تنها یک هشدار نیست، بلکه زنگ خطری برای یک بحران زیست‌محیطی عمیق‌تر است. این بحران ریشه در مسائل ساختاری مانند تغییرات اقلیمی، مدیریت ناپایدار منابع آب و وابستگی به سوخت‌های فسیلی دارد. حل این معضل نیازمند اراده‌ای جدی، مدیریت یکپارچه و اجرای همزمان راهکار‌های کوتاه مدت برای کاهش آسیب‌های سلامت و راهبرد‌های بلندمدت برای درمان ریشه‌ای است. تنها در این صورت می‌توان امید داشت که هوای پاک، دیگر میهمان فصلی و زودگذر شهر‌ها نباشد، بلکه به حق همیشگی تمامی شهروندان تبدیل شود.
پاییز آلوده، دل‌انگیز نیست
چند روزی می‌شود که ماه اول‌پاییز به پایان رسیده و با اینکه هنوز سرما وارد شهر‌ها نشده، شاخص کیفیت هوا در بسیاری از استان‌های کشور شرایط ناسالم را نشان می‌دهد. طی روز‌های اخیر سازمان هواشناسی کشور برای ۲۱استان از جمله سمنان، تهران، البرز، اصفهان، خراسان‌رضوی، خوزستان و کرمان به دلیل «وزش باد شدید و خیزش گرد و خاک و افزایش غلظت آلاینده‌ها» هشدار سطح نارنجی صادر کرد. این پدیده باعث کاهش کیفیت هوا و دید افقی شده است. در این میان و از اوایل مهرماه وضعیت آلودگی هوای مشهد بسیار متغیر و حاکی از یک شرایط ناپایدار بوده است. این شهر طی روز‌های اخیر روز‌های بسیار آلوده‌ای را تجربه کرده است. به طوری که شاخص لحظه‌ای کیفیت هوا به عدد ۲۴۴هم رسید و در محدوده بنفش یا خیلی ناسالم قرار گرفت. میانگین کیفیت هوا هم ۱۶۴و در شرایط قرمز ناسالم برای همه است.
این اتفاق در شرایطی رخ می‌دهد که پس از یک بهبودی موقت، آلودگی چنان گریبان مشهد را چسبیده که مدارس را به تعطیلی کشانده و به شهروندان اعلام شده حتی اگر می‌توانند در داخل ماشین هم قرار نگیرند. در مشهد دیگر کسی به گروه‌های حساس هشدار نمی‌دهد؛ چون سالم‌ترین شهروندان هم در عوارض آلودگی شدید قرار دارند. البته اگر روز‌هایی هم اوضاع کمی بهتر می‌شود به خاطر وزش باد است نه اجرای سیاست‌ها و مراعات شهروندان برای خارج نکردن خودروهای‌شان از پارکینگ. این نوسانات سریع نشان می‌دهد؛ چگونه وزش باد ملایم یا یک تغییر جوی کوچک می‌تواند به طور موقت شرایط را بهبود بخشد، اما با تثبیت شرایط جوی پاییزی، آلودگی به سرعت بازمی‌گردد.
سمنان آلوده‌تر از همیشه
روز گذشته و بر اساس داده‌های هواشناسی و محیط‌زیست، اعلام شد بار دیگر پدیده وارونگی هوا، آلاینده‌ها را بر آسمان استان سمنان حاکم کرده و نفس‌های این خطه را به شماره انداخته است. نگاهی به نقشه‌های هواشناسی نشان می‌دهد سمنانی‌ها دوباره شاهد غبارآلودگی و همچنین کاهش کیفیت هوا در اکثر نقاط استان هستند و این اتفاق به خصوص در غرب سمنان که صنعتی‌تر است، بیشتر رخ می‌دهد.
در شاخص اعلام شده، شاهرود با آلایندگی ۵۵ در وضعیت هشدار قرار دارد، دامغان ۳۵ است، سمنان روی عدد عجیب ۶۵ایستاده که نشان از آلودگی زیاد و کاهش کیفیت هوا در مرکز استان دارد همچنین در دو ایستگاه دیگر شامل گرمسار و ایوانکی نیز شاخص‌ها را روی ۵۲ و ۵۴ نگهداشته‌اند که در این دو ایستگاه هم وضعیت هشدارآمیز است. برای درک عمق بحران آلودگی هوا، به ویژه پدیده ریزگردها، باید به مشکلات ساختاری و زیست‌محیطی بزرگ‌تری که استان‌ها با آن دست به گریبان هستند، نگاه کرد. به گفته محدثه فلاحی، کارشناس محیط‌زیست، ایران با اقلیمی خشک، یکی از کشور‌های آسیب‌پذیر در برابر تغییرات اقلیمی است. او می‌گوید: «پیش‌بینی‌ها حاکی از افزایش دما، تغییر الگو‌های بارش و تکرار رویداد‌های شدید آب وهوایی است. دوره‌های طولانی خشکسالی و به دنبال آن بارش‌های شدید، مجموعه‌ای از فجایع ایجاد می‌کنند که بازیابی را دشوار می‌سازد.»
این کارشناس محیط‌زیست ادامه می‌دهد: «کمبود آب هم به یک مسئله حیاتی تبدیل شده است. تغییرات اقلیمی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، دسترسی به آب شیرین را کاهش داده و منجر به خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها شده است. خشک‌شدن دریاچه ارومیه نمونه‌ای بارز است که اکنون به کانونی برای تولید ریزگرد‌های نمکی تبدیل شده و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده طوفان‌های نمک این اکوسیستم، محیط پیرامون را آلوده کند.»
با این تفاسیر و با اینکه در روز‌های بسیار آلوده، تردد خودرو‌های شخصی در مراکز شهر‌ها به ویژه در کلانشهر‌هایی مانند مشهد و تبریز و اراک و تهران محدود می‌شود، اما باز هم در عرض چند روز همه چیز به روز‌های قبل و خطرناک بازمی‌گردد.
