جوان آنلاین: طی روز‌های اخیر مدیر صنایع تبدیلی و غذایی سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی اعلام کرده بود «این استان بدون حتی یک نخل، در جایگاه برتر فرآوری و بسته‌بندی خرما در کشور قرار گرفته است.» شاید این خبر در نگاه اول شیرین و مسرت بخش باشد، اما برای استان‌هایی که مهد تولید خرما هستند و هنوز از داشتن سردخانه و صنایع تبدیلی و فرآوری محرومند، یک فاجعه به شمار می‌آید. این خبر ثابت می‌کند، خرما هم مثل بسیاری محصولات و کالا‌ها و اقلام دیگر در یک یا چند استان تولید و در مناطق دیگر، برند خورده و با ارزش افزوده به فروش می‌رسد.
در مورد آذربایجان‌شرقی خوب است بدانیم در حال حاضر بیش از ۳۳واحد فعال در زمینه فرآوری و بسته‌بندی خرما با اشتغالزایی مستقیم برای هزارو۱۰۰ نفر در این استان وجود دارد که ظرفیت سالانه آنها به بیش از ۲۶۰هزار تن می‌رسد. این توانمندی موجب شده آذربایجان‌شرقی به یکی از مراکز اصلی تأمین، آماده‌سازی و عرضه خرما در کشور و حتی بازار‌های صادراتی تبدیل شود.
این اتفاق در شرایطی رقم می‌خورد که بوشهر به عنوان یکی از قطب‌های اصلی تولید خرما در ایران مطرح است و با دارا بودن بیش از ۵میلیون اصله نخل، سالانه حجم قابل توجهی از خرما‌های مرغوب و باکیفیت را تولید می‌کند.
بر اساس آمار‌های رسمی، استان بوشهر سالانه بیش از ۱۵۰ هزارتن خرما تولید می‌کند و در سال گذشته با تولید ۲۰۰ هزارتن رکورد زد. خرمایی که بخشی از آن به مصرف داخلی می‌رسد و بخش دیگر به کشور‌های مختلف صادر می‌شود. برخی ارقام معروف خرما در بوشهر عبارتند از خرمای کبکاب که پرمصرف‌ترین و صادراتی‌ترین نوع است. خرمای مرداسنگ، با طعم و بافت متمایز و خرمای خاصویی و زاهدی.
در سال‌های اخیر، با اجرای طرح‌های نوسازی نخلستان‌ها و آموزش نخلداران، بازدهی تولید افزایش یافته و برخی سال‌ها رشد بیش از ۲۰درصدی ثبت شده است.
با وجود رکورد‌های تولید، نخلداران هر سال با چالش‌های جدی مواجه هستند و با اینکه بار‌ها و بار‌ها خواسته‌های‌شان را اعلام و درد‌ها را مطرح کرده‌اند، اما هنوز اتفاق خاصی در جهت رفع و درمان آنها رخ نداده است. کاهش منابع آبی و خشکسالی‌های پی‌در‌پی، آبیاری نخلستان‌ها را با مشکل مواجه کرده است و شوری آب در برخی مناطق مانند دشتستان و دشتی، کیفیت خرما را تحت‌تأثیر قرار داده است. آنطور که نخلداران می‌گویند، نبود صنایع تبدیلی و بسته‌بندی موجب شده تا کشاورز نتواند به سود واقعی برسد و خرما یا روی درخت فروخته می‌شود یا به صورت فله.
آمار‌ها نشان می‌دهند، بیش از ۷۰درصد نخلداران، خرما را به صورت فله و بدون فرآوری به بازار عرضه می‌کنند. کمبود واحد‌های بسته‌بندی مدرن باعث کاهش ارزش افزوده و رقابت‌پذیری در بازار‌های جهانی شده است. رئیس جهاد کشاورزی استان بوشهر با اشاره به قیمت‌گذاری نامناسب و دلالی در بازار خرما می‌گوید: «نبود نظام قیمت‌گذاری شفاف باعث شده دلالان سود اصلی را ببرند و سهم نخلداران به شدت کاهش یابد. برخی نخلداران به دلیل نبود بازار مطمئن، مجبور به فروش محصول با قیمت نازل هستند که این کار فقط زحمت برای آنها دارد و دیگر هیچ.»
مرتضی بحرانی ادامه می‌دهد: «آفت سوسک سرخرطومی حنایی که مهم‌ترین آفت نخل است نیز خسارات سنگینی به نخلستان‌ها وارد می‌کند. این در حالی است که نبود سموم مؤثر و آموزش‌های لازم برای مقابله با آفات، مشکل را تشدید می‌کند.»
حال خرمایی که با هزاران مشقت و سختی به‌بار می‌رسد باید به جای دیگری منتقل شده و ارزش افزوده وسود آن به جیب افراد دیگری رفته و نخلداران فقط با حسرت شاهد این روند و اتفاقات باشند.
نگاه آذربایجان شرقی به بازار‌های بین‌المللی
اگر در بوشهر، نخلداران و تولیدکنندگان واقعی خرما از وجود هزاران مشکل می‌نالند و از نداشتن یک واحد درست و پیشرفته فرآوری و صنایع تبدیلی و بسته‌بندی محرومند و فریادشان برای حمایت شدن به جایی نمی‌رسد، در عوض در آذربایجان‌شرقی شیرینی و حلاوت خرما صد چندان است. مدیر صنایع تبدیلی و غذایی سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی گفته: «اگرچه در این استان به دلیل شرایط اقلیمی هیچ‌گونه سطح زیرکشت خرما و حتی یک اصله نخل وجود ندارد، اما در حوزه فرآوری و بسته‌بندی این محصول استراتژیک، نام استان به‌عنوان یکی از قطب‌های اصلی کشور مطرح است.»
فرامرز افشانی ادامه داد: «واحد‌های صنایع تبدیلی خرمای استان با استفاده از فناوری‌های نوین، رعایت استاندارد‌های بهداشتی و بهره‌مندی از نیروی انسانی متخصص، توانسته‌اند ارزش افزوده بالایی برای این محصول ایجاد کنند و آن را در بسته‌بندی‌های متنوع و باکیفیت راهی بازار کنند. این موضوع علاوه بر تأمین نیاز‌های داخلی، زمینه‌ساز حضور فعال در بازار‌های منطقه‌ای و بین‌المللی شده است.»
وی با اشاره به جایگاه خاص استان در صنایع غذایی کشور بیان کرد: «موقعیت جغرافیایی ممتاز، همجواری با بازار‌های صادراتی و وجود زیرساخت‌های لازم، فرصت مناسبی را برای توسعه صادرات خرمای فرآوری‌شده از این استان فراهم آورده است. هم‌اکنون محصولات بسته‌بندی‌شده خرمای آذربایجان‌شرقی به کشور‌های حوزه اوراسیا، روسیه، عراق و برخی کشور‌های اروپایی صادر می‌شود.»
به گفته این مسئول، توسعه صنایع تبدیلی و غذایی از جمله در بخش خرما، علاوه بر ایجاد اشتغال پایدار برای صد‌ها نفر در استان، به تقویت اقتصاد محلی، ارتقای جایگاه صادرات غیرنفتی و تثبیت برند تبریز و آذربایجان‌شرقی به عنوان یکی از مراکز معتبر صنایع غذایی کشور منجر شده است.
تولید در ایران، بازار دست خارجی‌ها
ایران با تولید بیش از ۳/۱ میلیون تن خرما در سال، یکی از سه تولیدکننده بزرگ جهان است، اما سهم آن از بازار‌های جهانی کمتر از ۱۵درصد است. این در حالی است که کشور‌هایی مانند امارات، عربستان و تونس با برنامه‌ریزی بهتر، سهم بیشتری از بازار را در اختیار دارند.
کارشناسان معتقدند، مشکلات لجستیکی و حمل‌ونقل ضربه بزرگی به صنعت تولید خرما وارد کرده است. نبود زیرساخت‌های مناسب برای صادرات از بوشهر مانند بندر تخصصی صادرات خرما و همچنین هزینه بالای حمل ونقل و طولانی بودن فرایند گمرکی راه توسعه را بسته است. ضمن اینکه بسیاری از نخلداران نمی‌توانند استاندارد‌های بین‌المللی را دریافت کنند و باقیمانده سموم و آلاینده‌ها در برخی نمونه‌ها، باعث ریجکت‌شدن خرما در بازار اروپا شده است.
ایران سالانه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تن خرما صادر می‌کند که عمدتاً به کشور‌های هند، پاکستان، مالزی و روسیه می‌رود. سهم ایران از بازار اروپا کمتر از ۵درصد است، در حالی که امارات بیش از ۳۰درصد این بازار را در اختیار دارد. ضمن اینکه بوشهری‌ها با بهترین خرماهای‌شان در بازار‌های جدید مانند چین و کانادا، حضور کمرنگی دارند.
نخلداران بوشهری با مشکلات متعددی از جمله نبود صنایع تبدیلی، موانع صادراتی و رقابت با کشور‌های منطقه دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند و هر سال بخش زیادی از تولیدات‌شان به صورت فله‌ای و با کمترین قیمت ممکن از سوی دلالان خریداری شده یا حتی در انبار‌ها از بین می‌رود. این استان با پتانسیل بالای تولید خرما، در صورت رفع موانع صادراتی و حمایت جدی دولت، می‌تواند سهم خود را در بازار جهانی افزایش دهد. اما اگر مشکلات آبی، آفات و نبود بسته‌بندی مدرن ادامه یابد، رقبای منطقه‌ای مانند عربستان و امارات، بازار‌های جهانی را بیش از پیش در اختیار خواهند گرفت. درحال حاضر کشور‌های امارات و عربستان با برندسازی قوی و بسته بندی‌های لوکس، سهم بیشتری از بازار اروپا و آسیا را در اختیار دارند. برخی کشور‌ها مانند پاکستان و عراق نیز با قیمت‌های پایین تر، بازار‌های منطقه‌ای را از ایران گرفته‌اند.
ناگفته نماند محدودیت در نقل و انتقال ارز و مسدود شدن درآمد‌های صادراتی دست بوشهری‌ها را برای ارسال محصولات‌شان به دیگر کشور‌های جهان بسته است.
در شرایطی که برای سه استان شمالی کشور سازمان چای بنا شده که در مدیریت این محصول اثرگذار است، اما با وجود حضور ۱۵ استان خرماخیز، نبود سازمانی تحت عنوان خرما، مشکلاتی فراوانی از جمله تعیین قیمت، خرید تضمینی از سوی دولت، بازار‌های فروش و صادرات این محصول را دنبال داشته باشد.
در کنار نبود سازمان خرما، همچنان این صنعت پردرآمد و ارزآور، با یک روش سنتی از سوی نخلداران اداره می‌شود و به دلیل کمبود شدید منابع مالی و تسهیلات در گردش برای نوسازی صنایع وابسته به زنجیره غذایی خرما، عملاً فضای رقابت در بازار‌های جهانی برای صادرکنندگان ایرانی با چالش‌های وسیعی همراه است.
