جوان آنلاین: وب‌سایت افشاگر «The Insider» با انتشار گزارش‌های محرمانه تهیه‌شده در داخل کرملین، فاش کرد که نبود سازمان‌های مدافع منافع روسیه در جمهوری آذربایجان، به یک نگرانی جدی برای مسکو تبدیل شده است. در این اسناد به صراحت بر لزوم ایجاد سازمان‌های غیردولتی (NGO) روس‌زبان و تقویت نهاد‌های موجود در آذربایجان تأکید شده است.
به گزارش تسنیم، همزمان با این افشاگری، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، اداره روابط بین‌منطقه‌ای و فرهنگی با کشور‌های خارجی را منحل و به جای آن، اداره جدیدی برای «مشارکت و همکاری راهبردی» تأسیس کرد. اگرچه توضیح رسمی برای این اقدام «بهینه‌سازی» عنوان شده، اما این گام در محافل سیاسی به عنوان یک اعتراف ساختاری به شکست ۲۰ ساله سیاست «قدرت نرم» در فضای پساشوروی، از جمله در آذربایجان، تلقی می‌شود.
یکی از متولیان اصلی این اداره، دیمیتری کوزاک، از مقامات بلندپایه دفتر ریاست‌جمهوری روسیه بود که بر حوزه «خارج نزدیک»، شامل جمهوری آذربایجان، نظارت داشت.
طبق تحقیقات، به ابتکار کوزاک، طرحی برای تقویت یا ایجاد سازمان‌های غیردولتی جدید با هدف پیشبرد منافع روسیه در آذربایجان در دستور کار قرار گرفته بود. این اداره که در سال ۲۰۰۵ تأسیس شد، اساساً با هدف جلوگیری از «انقلاب‌های رنگی» و شکل‌دهی به افکار عمومی مطلوب کرملین در کشورهایی، چون اوکراین، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان و سایر جمهوری‌های سابق شوروی فعالیت می‌کرد.
«بیش از صد میلیون دلار برای دوستی خرج شد، اما همه چیز بر باد رفت»
بخش مربوط به آذربایجان در تحقیقات «The Insider» نشان می‌دهد که کرملین پس از سال ۲۰۰۵ (به دنبال انقلاب نارنجی اوکراین)، تلاش کرده بود تا از طریق سازمان‌های غیردولتی، پروژه‌های فرهنگی و خط‌مشی زبان و آموزش روسی، حوزه نفوذ خود را در باکو ایجاد کند.
در گزارش‌های محرمانه، «تقویت حضور سازمان‌های غیردولتی روسی در آذربایجان» و در صورت لزوم، ایجاد نهاد‌های جدید توصیه شده است. مناطق مرزی، جوانان و دانشجویان، آموزش، زبان روسی، پروژه‌های فرهنگی و انجمن‌های روزنامه‌نگاری به عنوان حوزه‌های تمرکز اصلی ذکر شده‌اند.
در بخشی از گزارش محرمانه بخش «آذربایجان» به کوزاک که توسط «The Insider» منتشر شده، آمده است:
«تقویت حضور سازمان‌های غیردولتی روسیه در آذربایجان امری مصلحت‌آمیز است. فقدان سازمان‌های اجتماعی واقعی برای ترویج مواضع روسیه کاملاً مشهود است. احیای سازمان‌های غیردولتی موجود یا ایجاد نهاد‌های جدید در آذربایجان، در چشم‌انداز بلندمدت به ایجاد ابزار "قدرت نرم" برای اعمال نفوذ روسیه کمک خواهد کرد. فعالیت این سازمان‌ها باید بر مناطق مرزی، جوانان، تشکل‌های دانشجویی، آموزش، زبان روسی، پروژه‌های فرهنگی و انجمن‌های روزنامه‌نگاری متمرکز شود. پروژه‌ها نباید به رویداد‌های بزرگ محدود شوند، بلکه باید به طور مداوم از درون به جامعه آذربایجان نفوذ کرده و در رسانه‌های جمعی بازتاب یابند. لازم است کار با سازمان‌های هموطنان بهینه‌سازی و سیستماتیک شود و در صورت لزوم، رهبران آنها تغییر کنند.»
یک کارمند سابق این اداره به «The Insider» گفته است: «طبق محاسبات من، بیش از صد میلیون دلار برای دوستی با آذربایجان هزینه شد، اما همه چیز بر باد رفت. کار‌های زیادی فقط برای نمایش یا در چارچوب دیپلماسی بالالایکا انجام شد. آنها همیشه می‌نوشیدند، می‌نوشیدند و باز هم می‌نوشیدند.»
بر اساس این تحقیقات، سمینارها، میزگردها، «مدارس روزنامه‌نگاری» و نمایشگاه‌های پر زرق و برقی (از جمله نمایشگاه «حیدر علی‌اف؛ شخصیت، مأموریت، میراث») در آذربایجان برگزار شده، اما بخش قابل توجهی از پروژه‌ها صرفاً «برای ارائه گزارش» و به صورت نمایشی اجرا شده‌اند؛ اصطلاح «دیپلماسی بالالایکا» نیز از همین‌جا نشأت گرفته است.
مسکو و باکو هنوز به این گزارش واکنشی نشان نداده‌اند.
سیاست شکست‌خورده «قدرت نرم»؛ «فساد خوشایند» برای آذربایجان
شواهد نشان می‌دهد که راهبرد «قدرت نرم» کرملین در آذربایجان نه در عرصه سیاسی و نه در حوزه اجتماعی به نتیجه مطلوب نرسیده است. همانطور که در گزارش‌های محرمانه اعتراف شده، بیش از ۱۰۰ میلیون دلار تحت عنوان «دوستی و همکاری» به آذربایجان سرازیر شد، اما این پول‌ها نتوانست نفوذ مؤثری ایجاد کند.
نشریه آذربایجانی «BizimYol» می‌نویسد که والری چرنیشف، نماینده اداره روابط بین‌منطقه‌ای و فرهنگی در امور آذربایجان، یک افسر اداره کل اطلاعات ستاد کل نیرو‌های مسلح فدراسیون روسیه بوده است.
این نشریه با لحنی کنایه‌آمیز می‌نویسد: «تصور کنید: ایجاد و مدیریت "قدرت نرم" علیه آذربایجان به یک افسر اطلاعات نظامی سپرده شده بود! به عبارت دیگر، برقراری "روابط فرهنگی" با کشور‌های پساشوروی به نظامیان واگذار شده بود. این نظامیان چگونه قرار بود در کشور‌های تحت نظارت خود "قدرت نرم" ایجاد کنند؟ طبیعتاً از طریق سازمان‌های غیردولتی، ساختار‌های رسانه‌ای و شاید احزاب سیاسی. تصور کنید که همین افسر بلندپایه اطلاعات ارتش روسیه، والری چرنیشف، سازمان‌های اجتماعی، رسانه‌ها و حتی سیاستمداران حامی روسیه را که از مسکو تأمین مالی می‌شدند، مدیریت می‌کرده است!»
این رسانه معتقد است که «یک شبکه جاسوسی کامل برای جمع‌آوری اطلاعات درباره مقامات، نظامیان و شخصیت‌های سیاسی آذربایجان فعال بوده است. نتیجه هزینه کردن ۱۰۰ میلیون دلار از بودجه روسیه چه بود؟ صفر! چرا؟ چون پول را خوردند. "متولیان" روس به همراه فعالان مدنی، رسانه‌ای و ... در آذربایجان یک طرح فساد تمام‌عیار ایجاد کرده و پوتین را فریب داده‌اند. البته این را می‌توان یک "فساد خوشایند" برای آذربایجان دانست.»
تیرگی روابط و قطع کانال‌های نفوذ رسانه‌ای
تلاش برای نفوذ از طریق رسانه‌ها یکی دیگر از ابزار‌های «قدرت نرم» روسیه بود. به ویژه خبرگزاری «اسپوتنیک آذربایجان» و سایر منابع رسانه‌ای روس‌زبان که توسط مسکو تأمین مالی می‌شدند، برای ترویج مواضع روسیه در این کشور تلاش می‌کردند. با این حال، به دلیل کنترل شدید دولت جمهوری آذربایجان بر فضای رسانه‌ای، توانایی نفوذ آزادانه رسانه‌های روسی محدود بود.
با وجود روابط ظاهراً باثبات در اواخر دهه ۲۰۱۰، مجموعه‌ای از حوادث در دوره ۲۰۲۲-۲۰۲۵ تنش‌ها را افزایش داد و ناکارآمدی تلاش‌های «قدرت نرم» را بیش از پیش آشکار کرد. به ویژه پس از آغاز جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲، باکو سیاست موازنه خود را در میانه تنش‌های ژئوپلیتیکی تقویت کرد. پنهان‌کاری مسکو در مورد تحقیقات مربوط به سانحه هواپیمای مسافربری آزال (اواخر ۲۰۲۴) و سپس کشته شدن دو برادر آذربایجانی توسط نیرو‌های ویژه در شهر یکاترینبورگ در ژوئن امسال، روابط را به شدت سرد کرد.
واکنش دولت آذربایجان تند و قاطع بود: «اسپوتنیک آذربایجان»، یکی از اصلی‌ترین بلندگو‌های رسانه‌ای دولت روسیه در این کشور، فوراً تعطیل شد، برخی از کارکنان آن بازداشت شدند و رویداد‌های فرهنگی رسمی مشترک با روسیه تا پایان سال به تعویق افتاد. با این اقدام، یکی از آخرین کانال‌های نفوذ مسکو در جامعه آذربایجان نیز عملاً قطع شد.
