جوان آنلاین: اگر تا چند دهه قبل هر استان و منطقه‌ای از ایران، معماری خاص و مطابق با اقلیم خودش را داشت، اما حالا نه تنها همه شهر‌ها با آپارتمان‌های سربه فلک کشیده و خانه‌های قوطی کبریتی شبیه هم شده‌اند، بلکه ورود برخی معماری‌ها و نما‌های بیگانه در حال از بین‌بردن شخصیت و هویت تاریخی شهرهاست. این موضوع با هجوم نما‌های رومی در قم بیش از هر جای دیگر قابل رؤیت است.
آنطور که گزارش‌ها نشان می‌دهند ساخت‌وساز در قم اصلاً خوب نیست و اگر پروژه‌های ملی مسکن را در نظر نداشته باشیم، آمار در این زمینه منفی است. مشکلات اقتصادی و قیمت بالای زمین و مصالح، توجیه‌پذیری ساخت‌وساز را کاهش داده‌اند. پروژه‌های بزرگ مانند نهضت ملی مسکن که در تعریف اولیه قرار است ۳۰هزار واحد در هزار و ۵۰۰ بلوک ساخته شوند فقط قدری آمار را به طور مصنوعی بهبود بخشیده‌اند. این اتفاقات در شرایطی رقم می‌خورد که کمرنگشدن معماری ایرانی- اسلامی یکی از مهم‌ترین معضلات در شهرسازی به شمار می‌آید، مسئله‌ای که تنها مختص قم نیست و یک چالش ملی است. عوامل اصلی شامل شبیه‌سازی شهر‌ها که در صنعتی‌شدن، مصالح یکسان و تغییر نیاز‌ها به چشم می‌خورد در کنار تخریب بافت‌های تاریخی به عنوان مصادیق هویت و تبلیغ سبک‌های بیگانه همگی دست به دست هم داده‌اند تا دیگر نتوان شهر‌ها را از هم تمیز داد.
چشم و هم‌چشمی‌های ویرانگر
کارشناسان معتقدند وضعیت ساخت‌وساز در قم، تصویری از چالش‌های کلان اقتصادی و سیاست‌های شهری است. مسئله گرایش به معماری و نمای رومی نیز معضلی ملی است که ریشه در تحولات اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دارد. این گرایش نه تنها هویت بصری شهر‌های ایران را مخدوش کرده، بلکه به دلیل استفاده از مصالح سنگین، خطرات ایمنی جدی به ویژه در مناطق زلزله‌خیز ایجاد می‌کند. حل این معضل، تنها با وضع مقررات محدودکننده میسر نیست و نیازمند یک عزم ملی برای حفظ میراث تاریخی، ترویج فرهنگ معماری بومی و آگاهسازی عمومی درباره پیامد‌های انتخاب‌های نامناسب در حوزه ساخت‌وساز است.
نامناسب بودن معماری رومی برای تمام استان‌های ایران با هویت و فرهنگ بومی این سرزمین ناسازگار است و به آشفتگی بصری و بی‌روح‌شدن شهر‌ها منجر شده است. از دیدگاه کارشناسان، این معماری نشانه‌ای از تجمل‌گرایی و دوری از ارزش‌های اصیل ایرانی- اسلامی مانند سادگی و معنویت است، اما قمی‌ها خودشان معتقدند که نمای رومی به یک افتخار تبدیل شده و انگار اگر خانواده‌ای بتواند خانه‌اش را با این مدل بسازد، نسبت به دیگران سرتر است. در اصل این نما‌ها براساس یک چشم و هم‌چشمی به راه افتاده و استفاده از معماری رومی برای نمای ساختمان‌ها به شدت افزایش یافته است، اما نکته حائز اهمیت در میان همه چشم و هم‌چشمی‌ها این است که این نوع از ساخت و ساز‌ها مخاطراتی در مناطق زلزله‌خیز به همراه دارد. استفاده از سنگ‌های سنگین در این نما، وزن کلی ساختمان را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهد. اتصال نامناسب این مصالح سنگین به بدنه سبک‌تر ساختمان مثل آجرها، خطر ریزش و سقوط در هنگام زلزله را شدیداً بالا می‌برد و ایمنی ساکنان و عابران را تهدید می‌کند.
ساخت بمب به جای خانه!
کارشناسان شهرسازی می‌گویند، استفاده گسترده از سنگ در این نما، دو خطر عمده برای مناطق زلزله‌خیز در کل ایران ایجاد می‌کند.
مصالح سنگین مورد استفاده در نمای رومی مانند سنگ تراورتن، وزن زیادی به اسکلت ساختمان تحمیل می‌کند. این افزایش وزن، فشار بیشتری به ساختمان آورده و عملکرد آن را در برابر نیرو‌های جانبی زلزله تضعیف می‌کند.
اصلی‌ترین خطر، نحوه اتصال این نما به بدنه ساختمان است. چون بدنه اصلی ساختمان از مصالح سبک‌تری مانند آجر ساخته می‌شود، متصل‌کردن سنگ‌های سنگین به این دیوار‌های سبک، حتی با استفاده از پیچ و ملات، به طور ذاتی آسیب‌پذیر است. با گذشت زمان و تحت تأثیر عوامل جوی، احتمال سست‌شدن اتصالات وجود دارد. در هنگام زلزله، این سنگ‌های سنگین به راحتی کنده شده و با سقوط از ارتفاع، جان ساکنان و عابران را به شدت تهدید می‌کنند.
در همین راستا یک کارشناس سازه هشدار می‌دهد: «در کوچه‌های ۱۰ متری ما ساختمان‌هایی با ارتفاع بیش از ۲۰ متر وجود دارد که با کوچک‌ترین لرزه‌ای جان بسیاری از افراد را به خطر می‌اندازد، حالا فکر کنید هر کدام از این ساختمان‌ها در زمان زلزله به مانند یک جنگنده چند تن سنگ (بمب) به سر مردم بریزد.»
برخورد غیرمسئولانه با بافت‌های تاریخی
وضعیت ساخت و ساز‌ها در قم آنقدر خراب و آمار پایین است که معاون شهرسازی شهرداری قم صراحتاً اعلام کرده، اگر پروژه‌های بزرگ ملی مانند نهضت ملی مسکن، به ویژه پروژه ۵۶۰ هکتاری را از آمار خارج کنیم، روند ساخت‌وساز در این استان طی دو سال اخیر منفی بوده است. این نشان می‌دهد بخش خصوصی و ساخت‌وساز‌های خرد با رکود مواجه هستند.
سیاست‌های سختگیرانه شهرداری در برخی مناطق، مانند کاهش سطح اشغال و تعداد طبقات مجاز، موجب انصراف برخی مالکان از ساخت‌وساز شده است. رکود قم هم مانند بسیاری از مناطق دیگر به خاطر گرانی بیش از حد زمین و کمبود و بالا رفتن برخی مصالح ساختمانی است ساخت و ساز را از بازی سرمایه‌داران خارج کرده است. در نقطه مقابل، سیاست‌های تشویقی در بافت‌های فرسوده مانند افزایش طبقات مجاز، توانسته موجب رونق نسبی در این مناطق شود.
در گذشته معماری تحت تأثیر «مکان» یعنی اقلیم، جغرافیا و فرهنگ محلی شکل می‌گرفت، اما با صنعتی‌شدن، گسترش شهرنشینی و یکسان‌شدن مصالح، عامل «زمان» بر «مکان» غلبه کرده است. ورود خودرو، سیستم‌های تهویه مطبوع مدرن و نیاز به ساخت‌وساز انبوه، باعث شده بافت‌های جدید شهری در ایران شبیه به یکدیگر و شبیه به شهر‌های دیگر کشور‌ها شوند.
مهندس سیامک نوفرستی، معمار و برنامه‌ریز شهری، کمرنگشدن معماری بومی در ایران، نتیجه مجموعه‌ای از تحولات گسترده است که قم نیز از آن مستثنی نیست. او به همسان‌سازی جهانی شهر‌ها گریزی زده و می‌گوید: «یک پارادوکس بزرگ اینجاست که از یک سو شعار «معماری ایرانی- اسلامی» داده می‌شود، اما از سوی دیگر با بافت‌های تاریخی که مصادیق عینی این هویت هستند، به صورت غیرمسئولانه‌ای برخورد می‌شود. زمانی که بافت تاریخی شیراز تخریب می‌شود، در واقع هویت کالبدی شهر از بین می‌رود.» این معمار با تأکید بر اینکه معماری ایرانی- اسلامی، محصول شرایط تمدنی است، توضیح می‌دهد: «به باور صاحب‌نظران، معماری هر دوره، محصول مجموعه عوامل تمدنی و سطح توسعه‌یافتگی جامعه است. نمی‌توان با شعار و دستورالعمل، معماری اصیل خلق کرد. معماری واقعی باید از درون جامعه و براساس نیاز‌ها و ارزش‌هایش بجوشد، نه اینکه به صورت فرمولی تحمیل شود.»
