جوان آنلاین: دیگر نفس‌کشیدن در غبار، بخشی از زندگی روزمره شده؛ در نقاط مختلف کشور، به‌جای هوای تازه، خاک به ریه‌ها کشانده می‌شود؛ و هر دم و بازدم، نه‌تنها حال مان را بهتر نمی‌کند، که باری سنگین است بر شش‌ها و اندام‌های تنفسی می‌شود. این ذرات معلق، بی‌صدا و بی‌رحم، آن‌قدر محسوسند که دیگر نه با دستگاه‌های سنجش، بلکه با چشم، بینی و سوزش گلو هم حضورشان، معلوم است. از آسمان آبی هم خبری نیست، چراکه رنگ آبی خود را به خاکستری غباری داده، غباری که از دل زمین تشنه و ترک‌خورده بلند شده‌است.
هر چند مسئولان و کارشناسان بر این باورند که آلودگی هوای فعلی، ناشی از عواملی، چون بارش کم باران، باد و خشکی است، اما بدون شک سال‌ها بی‌توجهی به منابع طبیعی، برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و به‌وجود آمدن خشکسالی‌های پی‌درپی بی‌تأثیر در آن نبوده‌است و حالا، همه این عوامل دست به دست هم داده تا هوایی داشته باشیم که دیگر نه پاک است و نه سالم.
در چنین شرایطی، برخی از مسئولان با صراحتی بی‌پرده هشدار می‌دهند که این وضعیت، ماندگار است و باید با آن کنار بیاییم؛ وضعیتی که حداقل تا پایان تابستان تغییر چندان مثبتی ندارد. هیچ وعده‌ای هم برای بهبود اوضاع داده نمی‌شود. این یعنی، ناچاریم در هوایی نفس بکشیم که هر روز تیره‌تر از قبل می‌شود و معلوم نیست چه بلایی سر ریه‌هایمان بیاید! البته، در دل این تاریکی، هنوز روزنه‌ای از امید وجود دارد، اما در صورتی که به‌جای انکار، به پذیرش برسیم و به‌جای بی‌تفاوتی به مسئولیت جمعی فکر کنیم. اگر راهکار‌های علمی و عملی را جدی بگیریم و برای نجات محیط‌زیست، نه فقط حرف بزنیم، که عمل کنیم، چراکه تنها در سایه مراقبت از زمین است که می‌توانیم دوباره به هوای پاک، به آسمانی آبی، و به نفسی سبک امید داشته باشیم.
هشدار نارنجی برای نیمی از کشور
بررسی نقشه‌های همدیدی و آینده‌نگری سازمان هواشناسی نشان می‌دهد که در هفته جاری، بخش‌های گسترده‌ای از کشور از جمله مناطق شمال‌شرق، شرق، جنوب‌شرق، مرکز و جنوب‌غرب، همچنین استان‌های قزوین، البرز، تهران، سمنان و قم، با پدیده‌هایی، چون وزش باد شدید، خیزش گردوخاک، کاهش دید افقی و افت محسوس کیفیت هوا مواجه هستند. این شرایط، به‌ویژه برای گروه‌های حساس مانند بیماران تنفسی، سالمندان و کودکان، تهدیدی جدی به شمار می‌رود.
بر اساس هشدار سطح نارنجی سازمان هواشناسی (روز چهارشنبه ۱۸ تیرماه)، افزایش گرادیان فشاری، موجب تشدید وزش باد، خیزش گسترده گردوخاک و افزایش غلظت آلاینده‌ها در استان‌های تهران، البرز، قزوین، سمنان، قم، مرکزی، همدان، ایلام، بوشهر، خوزستان، لرستان، خراسان جنوبی، رضوی و شمالی، سیستان و بلوچستان، کرمان، اصفهان، کرمانشاه، کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان و یزد می‌شود.
آنطور که کارشناسان اعلام می‌کنند، گردوخاک‌ها در اغلب نقاط کشور، به‌جز شمال‌غرب و نوار شمالی، حضور دارند و شرایط برای خیزش مجدد این غبار‌ها همچنان مهیاست. شهرهایی، چون تهران نیز تا پایان هفته، به‌ویژه در ساعات ابتدایی شب، در معرض تأثیر این توده‌های گردوغبار قرار خواهند داشت.
تداوم آلودگی
نفس پایتخت‌نشینان همانند دیگر نقاط کشور، به شماره افتاده و منشأ این گردوغبار به محل بحث و بررسی نهاد‌های مسئول تبدیل شده‌است. صدیقه ترابی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست، در یک برنامه تلویزیونی با اشاره به دلایل وقوع پدیده گردوغبار در این کلانشهر گفت: «کاهش بارندگی، خشکسالی و ورود ریزگرد‌ها از مناطق بیابانی داخلی از مهم‌ترین عوامل شکل‌گیری این وضعیت در تهران هستند.»
آنطور که او اعلام کرده، در جلسه‌ای مشترک میان سازمان حفاظت محیط‌زیست، سازمان هواشناسی و شهرداری تهران، ابعاد این پدیده مورد بررسی قرار گرفته و مشخص شده که منطقه وسیعی از تهران، به‌ویژه نواحی جنوبی و جنوب‌غربی، درگیر این شرایط هستند. ترابی بیان کرد: «نکته مهم این است که تا پایان هفته، این وضعیت ادامه خواهد داشت.»
او همچنین هشدار داد تا زمان وقوع بارش بعدی، احتمال تکرار این شرایط در تهران همچنان وجود دارد و نباید آن را دور از انتظار دانست.
زمین غبارساز!
نهاد‌های تخصصی هواشناسی بر نقش مؤثر کاهش بارش‌ها در شکل‌گیری وضعیت فعلی تأکید دارند. صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی وضع هوای سازمان هواشناسی، با اشاره به فعال شدن کانون‌های گردوغبار در اطراف تهران، علت اصلی آلودگی این روز‌ها را خشکی زمین و کاهش چشمگیر بارندگی عنوان کرده‌است.
او در گفت‌وگویی توضیح داد: «امسال، سال خشکی بود و بسیاری از مراتع، به‌جای آنکه پوشش گیاهی داشته باشند، به کانون‌های گرد و خاک تبدیل شدند.» آنطور که ضیائیان می‌گوید، بارش‌ها در سال جاری تا ۴۰ درصد نسبت به میانگین سال‌های گذشته کاهش داشته‌است؛ عددی نگران‌کننده برای کشوری مانند ایران که اقلیم آن به‌طور طبیعی نیز خشک و نیمه‌خشک است.
ضیائیان با بیان اینکه «شرایط عملیاتی کوتاه‌مدتی برای عبور از وضعیت فعلی وجود ندارد»، از شهروندان خواست تا با رعایت اصول خودمراقبتی، از سلامت خود در برابر آلودگی هوا محافظت کنند. او همچنین از تداوم این شرایط تا پایان هفته خبر داد و بر لزوم نگاه بلندمدت در مدیریت منابع طبیعی و اقلیمی کشور تأکید کرد.
تالابی که منشأ غبار شد
در میان کانون‌های فعال گردوغبار اطراف تهران، نام تالاب صالحیه بیش از دیگر مناطق به چشم می‌خورد؛ پهنه‌ای خشکیده در مرز استان‌های تهران، البرز و قزوین که زمانی زیستگاه پرندگان مهاجر و بخشی از چرخه طبیعی دشت قزوین و دامنه‌های جنوبی البرز بود. این تالاب فصلی، در سال‌های پربارش از روان‌آب‌ها، زه‌آب‌های کشاورزی و بارندگی‌های منطقه تغذیه می‌شد، اما حالا دیگر رمقی برای نفس‌کشیدن ندارد.
کاهش شدید بارندگی، برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، سدسازی، توسعه بی‌ضابطه کشاورزی و خشکسالی‌های پیاپی، این تالاب را به زمینی خشک، شور و بی‌پوشش گیاهی بدل کرده‌اند؛ زمینی که امروز، با هر وزش باد جنوبی یا جنوب‌غربی، به کانونی فعال برای تولید گردوغبار تبدیل می‌شود.
دکتر رضا شهبازی، معاون زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور، با اشاره به شدت و گستره بی‌سابقه گردوغبار در سال جاری، توضیح می‌دهد که این پدیده تازه نیست، اما در سال‌های اخیر هم شدت گرفته، هم بازه زمانی آن طولانی‌تر شده‌است. او می‌گوید: «یکی از مهم‌ترین مناطق مشکل‌ساز، تالاب صالحیه در جنوب غربی تهران و جنوب البرز است؛ محدوده‌ای بین تهران، کرج و قزوین که در سال‌های اخیر به مهم‌ترین کانون گردوغبار در غرب و جنوب‌غرب تهران تبدیل شده‌است.»
شهبازی با اشاره به تأثیر شرایط اقلیمی و جغرافیایی مناطق اطراف تهران توضیح می‌دهد که وزش باد از سمت جنوب، جنوب‌غرب یا جنوب‌شرق، به‌راحتی می‌تواند ذرات گردوغبار را از این مناطق بیابانی وارد فضای شهری کند. او همچنین خاطرنشان می‌کند که پایداری و پیوستگی این بادها، یکی از دلایل ماندگاری گردوغبار در هوای تهران است.
در کنار تالاب صالحیه، لکه‌هایی از کانون‌های فعال گردوغبار در جنوب تهران، جنوب‌شرق و جنوب ورامین نیز شناسایی شده‌اند. شهبازی با اشاره به خشکی شدید این اراضی می‌گوید: «زمانی که این خشکی با باد مناسب ترکیب می‌شود، خروجی آن چیزی است که اکنون در تهران شاهد هستیم.»
او همچنین احتمال منشأ خارجی بخشی از گردوغبار را رد نمی‌کند، اما تأکید دارد که برای تشخیص دقیق، نیاز به مدل‌سازی‌های هواشناسی و بررسی پایداری ذرات در جو وجود دارد.
لزوم جبران کم‌بارشی
در ادامه واکنش‌ها به وضعیت آلودگی هوای پایتخت، مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز با توضیح ماهیت متفاوت این آلودگی، بر لزوم برنامه‌ریزی و اقدامات جبرانی اشاره کرد. او با بیان اینکه منشأ آلودگی این روز‌های پایتخت با آنچه در سال‌های گذشته تجربه شده متفاوت است، گفت: «آنچه را که امروز شاهد هستیم، آلودگی ترافیکی یا وارونگی دما نیست، بلکه گرد و غباری است که به دلیل بارش کم باران، وزش باد، خشکی و شرایط زمین ایجاد شده و تمام این موارد باید جبران شود.»
چمران با اشاره به نقش فضای سبز در کاهش اثرات این پدیده، ادامه داد: «با تنظیم فضای سبز و افزایش بهره‌وری بهینه از آب مصرفی، می‌توان در برابر این شرایط ایستادگی کرد.» او همچنین با بیان اینکه این وضعیت قابل پیش‌بینی نبوده، گفت: «باید برای آینده برنامه‌ریزی شود تا بتوان شرایط را خنثی کرد.»
باید هشدار طبیعت را شنید
در حالی که نهاد‌های رسمی از تداوم وضعیت گردوغبار تا پایان هفته خبر می‌دهند و مدیران شهری و محیط‌زیستی نیز بر لزوم برنامه‌ریزی و اصلاح الگو‌های مصرف تأکید دارند، کارشناسان به نقش همزمان عوامل طبیعی و انسانی در شکل‌گیری این بحران اشاره می‌کنند. بهزاد اشجعی، کارشناس آلودگی هوا در گفتوگو با «جوان» درباره ماهیت متفاوت این نوع آلودگی توضیح می‌دهد: «این آلودگی از جنس طبیعی است؛ برخلاف آلاینده‌های انسان‌ساز که در زمستان با آنها درگیر هستیم، در اینجا انسان دخالت مستقیم کمتری دارد و در نتیجه، کنترل‌پذیری آن هم بسیار محدودتر است.»
با این حال، اشجعی نقش غیرمستقیم انسان را در تشدید این بحران انکار نمی‌کند. او ریشه بسیاری از کانون‌های گردوغبار را در سوءمدیریت منابع آبی می‌داند و توضیح می‌دهد: «بخشی از این وضعیت، نتیجه رفتار‌های نادرست ماست؛ از جمله مصرف بی‌رویه آب، کاهش بهره‌وری در مصرف منابع و خالی شدن سفره‌های زیرزمینی. اینها باعث شده‌اند که زمین خشک شود و کانون‌های گردوغبار شکل بگیرند و گسترش پیدا کنند.»
او با نگاهی واقع‌گرایانه، درباره امکان مهار این وضعیت در کوتاه‌مدت می‌گوید: «اینکه بخواهیم به‌صورت فوری و عملیاتی این مشکل را حل کنیم، واقعاً دشوار است. شاید بتوان با اقداماتی محدود مثل مهار مصنوعی کانون‌های گردوغبار، تأثیرات اندکی ایجاد کرد، اما نباید انتظار معجزه داشت.»
اشجعی راه‌حل اصلی را در بازنگری جدی در سیاست‌های آبی کشور می‌داند: «تنها راهکار مؤثر، توجه به بحران کم‌آبی و اصلاح الگوی مصرف آب است. اگر بتوانیم جلوی خشکی بیشتر زمین را بگیریم، می‌توانیم وسعت کانون‌های گردوغبار را کاهش دهیم، اما این یک مسیر بلندمدت است، نه راه‌حلی فوری.»
اظهارات مسئولان در کنار تحلیل‌های کارشناسان نشان می‌دهد که مقابله با گردوغبار تهران، نیازمند نگاهی فراتر از اقدامات مقطعی است؛ نگاهی که هم به مدیریت منابع طبیعی توجه دارد و هم به بازنگری در سیاست‌های شهری و زیست‌محیطی. پرواضح است که بحران گردوغبار، نه صرفاً یک پدیده اقلیمی، بلکه بازتابی از تعامل نادرست ما با طبیعت است. راه نجات، نه در انتظار برای باران، که در بازنگری در رفتار‌های انسانی است؛ رفتاری که اگر اصلاح نشود، آسمان خاکستری، تنها آغاز ماجرا خواهد بود و هیچ‌گاه به پایان نمی‌رسد.
