بررسی سیر حیات حوزه‌های علمیه نشان می‌دهد که یکی از مهم‌ترین تحولات صورت گرفته در این حوزه‌ها در یک صد سال اخیر، خارج شدن حوزه‌ها و کارویژه‌های آنها از حوزه فردی به حوزه جامعه‌پردازی و به تبع این، تمدن‌سازی است. درواقع، حوزه‌های علمیه و خروجی‌های آنها اگرچه در دوره معاصر در حوزه‌های مختلف سیاسی اجتماعی ازجمله در پیشگامی مبارزات ضداستعماری و استبدادی مردم در ایران اثرگذار بوده‌اند، اما کارویژه‌های اینچنینی که معطوف به اداره کلان جامعه بود، برای حوزه و فعالان آن حالت استثنا داشت. به تعبیر دقیق‌تر، اگر چه از دوره صفویه به‌تدریج، مراجع و روحانیون اداره حوزه عمومی را در اختیار داشتند، اما واقعیت آن است که تا قبل از انقلاب اسلامی، علما و روحانیون به عنوان حاملان پیام حوزه‌های علمیه در جامعه، چندان نقشی در اداره جامعه نداشتند. با انقلاب اسلامی بود که جریانی حوزوی که در جامعه دست‌برتر را داشت، مسئولیت اداره جامعه را برعهده گرفت و رسالت تمدن‌سازی برای آن تعریف شد. بر همین اساس، اگرچه تا پیش از این، دانش رایج در حوزه‌ها معطوف به حوزه فردی بود، از این به بعد، کیفیت اداره کارآمد جامعه و نظام سیاسی متوجه حوزه‌های علمیه شد. در همین چارچوب، به تعبیر مقام معظم رهبری، «امروز با تشکیل نظام اسلامی و مطرح شدن حکمرانی به شیوه اسلام، موضوعات مهمی برای حوزه اولویت یافته که در گذشته مطرح نبوده است؛ مسئله‌هایی از قبیل روابط دولت با مردمش و با دولت‌ها و ملت‌های دیگر، موضوع نفی سبیل، نظام اقتصادی و پایه‌های اصولی آن، پایه‌های اصولی نظام اسلامی، منشأ حاکمیت از نظر اسلام، نقش مردم در آن و موضع‌گیری در قضایای مهم و در مقابل نظام سلطه، مفهوم و محتوای عدالت، و ده‌ها موضوع اساسی و بعضاً حیاتی دیگر، برای امروز و فردای کشور دارای اولویت و منتظر پاسخ فقهی است.»
با توجه به آنچه گفته شد، امروزه مسئله اصلی پیش‌روی حوزه‌های علمیه آن است که با اجتهاد پویا، برای حل‌ورفع کارآمد چالش‌ها و موضوع‌های مبتلا‌به در حکمرانی نظام اسلامی چاره‌اندیشی کند. به تعبیر دیگر، امروزه حوزه علمیه باید با اتکا به دانش عمیق فقهی خود بتواند برای گره‌گشایی از معضلات مختلف در اداره جامعه چاره‌اندیشی کند. درواقع، حوزه علمیه باید بتواند در چارچوب رسالت‌های تاریخی خود، نظامی که مبتنی و متکی به آن است را در تحقق اهداف عالیه‌اش یاری رساند، زیرا اقتضائات عصر حاضر با گذشته متفاوت است؛ بدین ترتیب که اگر در گذشته وظیفه حوزه‌های علمیه فقط تبلیغ و ترویج دین بود، اکنون به دلیل تشکیل نظام اسلامی و رسالتی که از این ناحیه متوجه حوزه است، علاوه بر وظایف سنتی حوزه‌ها، این نهاد در قبال کارآمدسازی نظام اسلامی و عینی‌سازی وعده‌های آن به منظور تحقق اهداف عالی نظام اسلامی که همانا تحقق تمدن نوین اسلامی است، رسالت بی‌بدیلی دارد. شرط توفیق در این زمینه نیز آن است که حوزه‌های علمیه اولاً به طور جدی رسالت خود در این زمینه را بازتعریف کنند و آماده نقش‌آفرینی بیش از پیش در این زمینه باشند و ثانیاً با درک دقیق تحولات نوین جامعه و جهان، با تجهیز به دانش تخصصی خود و با رویکردی پویا برای گره‌گشایی از معضلات پیش‌روی جامعه و نظام اقدام کنند. درواقع، تحلیل محتوای مجموع بیانات رهبر معظم انقلاب در پیام به مناسبت یک‌صدمین سالگرد تأسیس حوزه علمیه آن است که این نهاد باید با اتکا به فقه و اجتهاد پویا در راستای رسالت تمدن‌سازی ایفای نقش کند و در این زمینه، حتی باید یک پوست‌اندازی در برخی رویکرد‌ها و جهت‌گیری‌های حوزه رخ بدهد تا بیش از پیش به عنوان بازوی نظری نظام قادر به ایفای رسالت‌های خود باشد.
