جوان آنلاین: نمایش «دشمن خدا» (نویسنده: عمادالدین رجبلو، کارگردان: مجید عراقی و عمادالدین رجبلو) در جدیدترین اجرا‌های خود در تئاتر هامون بازگشته است. این اثر پیش از این در جشنواره‌های مختلف و در دوره‌های پیشین اجرا شده بود و حالا بار دیگر با استقبال دیده می‌شود.
نمایش در دو اپیزود کاملاً متمایز، اما به تعبیر- و نه لزوماً در ظاهر - هم‌پوشان اجرا می‌شود.
اپیزود نخست در محیط مدرسه رخ می‌دهد، جایی که دو دانش‌آموز به دلیل اختلاف بر سر یک برگه انشا با هم درگیر می‌شوند و هر یک دیگری را به دروغ متهم می‌کند.
اپیزود دوم در فضایی نظامی، یعنی دفتر فرماندهی یک پادگان جریان دارد؛ باز هم دو نفر درگیر ماجرایی هستند که مسئله دروغ و راست در آن محل نزاع است. این دو موقعیت، اگرچه از نظر صحنه و فضا فاصله زیادی دارند، اما ناخودآگاه آینه‌وار به هم ربط می‌یابند، آنجا که مسئله‌کشف حقیقت، اعتماد و پنهانکاری یکی از منشأ‌های تنش در هر دو موقعیت است. در طول نمایش، تماشاگر در نقش یک «قاضی صامت» قرار می‌گیرد: باید بپرسد «چه کسی دروغ می‌گوید؟» و در نهایت درباره حقانیت یکی از شخصیت‌ها قضاوت کند.
در بستر این ساختار ساده، نمایش به مسائلی کلان‌تر نظر دارد: دروغ به‌مثابه گناهی که از دیرباز در آموزه‌های اخلاقی و دینی به آن پرداخته شده است، سقوط اخلاقی انسان از صداقت به پنهانکاری و شکاف روزافزون بین ظاهر و باطن در مناسبات انسانی. عنصر نمادین سیب در صحنه نیز یکی از نکات بازتاب‌دهنده این تم است؛ سیب‌هایی که در صحنه رها و گاه توسط شخصیت‌ها خورده می‌شوند، یادآور گناه نخستین، وسوسه و هبوط انسان است. طراحی مینیمال صحنه و عوامل دیگر نیز به این معنا کمک می‌کنند تا فضا از آن سطحی عبور کند و به تحریکی برای تأمل بدل شود. همچنین در متن و در اجرا طنز موقعیتی و کنایه در زبان شخصیت‌ها دیده می‌شود؛ خنده‌هایی که گاه از موقعیت ناشی می‌شوند و گاه از ترکیب تضاد‌های موقعیتی، مخاطب را بین خنده و تأنی معلق می‌گذارند. در اجرا‌های فعلی، گروهی از بازیگران شناخته شده ایفای نقش می‌کنند، از جمله علی غریب، مجید عراقی، همایون ظفرپور، سیده اسوه صادقی، علیرضا دست‌افکن، مهرسا فلاحیان و نفس جافری.
در اجرا‌های پیشین نیز بازیگران جوان (نوجوانان) حضور داشتند که یکی از نقاط قوت اثر شناخته شده‌اند. نقدی که درباره اجرا‌های گذشته مطرح شده، به این نکته اشاره کرده است که بازیگران نوجوان در اپیزود اول حضور جذاب و مؤثری داشته‌اند.
نقدها بر اجرا نیز گاهی اشاره کرده‌اند که ایده دو موقعیت موازی برای کشف حقیقت، در نمایش‌های معاصر سابقه دارد، اما «دشمن خدا» با پرداخت منسجم و اجرای دقیق توانسته است از ضعف ایده تکراری فراتر برود.
نقدها، نقاط قوت و ضعف
نقاط قوت اثر را می‌توان در موارد زیر برشمرد:
۱. سادگی در ساختار همراه با عمق معنا- اثری نیست که با پیچیدگی فزاینده مخاطب را گیج کند، اما سؤال و تنش اخلاقی را به شکلی مؤثر مطرح می‌کند.
۲. توازن بین طنز و تأمل- خنده و جدیت به هم نزدیک می‌شوند و مخاطب ناگزیر از تأمل در پس خنده است.
۳. بازی متناسب با نقش‌ها - خصوصاً بازی نوجوانان که در برخی نقدها برجسته شده است.
۴. طراحی صحنه و نمادپردازی هوشمندانه- استفاده از سیب و فضای مینیمال به جای شلوغی و تزئینات اضافی کمک می‌کند تأثیر نمادین موضوع بیشتر شود.
۵. جهش زمانی و فضایی به دو موقعیت متفاوت- این جابه‌جایی مخاطب را برانگیخته می‌کند تا ربط پنهان میان موقعیت‌ها را جست‌و‌جو کند.
در عین حال، نقد‌هایی نیز وارد شده است:
* ایده دو موقعیت موازی برای کشف حقیقت، کم‌وبیش در آثار نمایشی معاصر یا فن‌های مشابه دیده شده و ممکن است برای برخی مخاطبان نمایانگر تکرار فرم باشد.
* برخی عناصر صحنه، مانند استفاده از خاک اره در کف صحنه، در نقدی ذکر شده که ممکن است در حرکت بازیگران پخش شود و آرامش بصری را تحت تأثیر قرار دهد یا برای مخاطب آزاردهنده باشد. ضعف در طراحی لباس چندان مورد نقد قرار نگرفته است، اما در همان نقد آمده است انتخاب لباس‌های فرم مدرسه و لباس سربازی کار ساده و منطقی بوده و نیاز به ابتکار ویژه نداشته است.
نقش این اجرا در فضای هنری امروز
دشمن خدا، با بازگشتش به صحنه نشان می‌دهد تئاتر هنوز ظرفیت زیادی برای طرح مسائلی اخلاقی، انسانی و فلسفی در قالب اثر سرگرم‌کننده دارد. این نمایش یکی از آثار شاخص در میان اجرا‌های باشگاه تئاتر سوره قلمداد می‌شود که توانسته است مخاطبان معاصر را به خود جذب کند. به علاوه، اجرا در سالن هامون و بازگشت مجدد این اثر به صحنه، فرصتی برای تعامل دوباره مخاطب با پرسش‌هایی است که همچنان زنده‌اند: دروغ چقدر در زندگی ما نفوذ کرده است، چگونه تشخیص می‌دهیم حقیقت را و چه هزینه‌ای برای انتخاب صداقت می‌دهیم؟
در نهایت، دشمن خدا نمایشی است که از دل یک مضمون اخلاقی دیرین - یعنی دروغ و رابطه آن با حقیقت و سقوط انسان - به زبانی ساده، اما مؤثر سخن می‌گوید. اجرای مجدد آن در سالن هامون نشان‌دهنده این است که این اثر هنوز قدرت گفتن دارد و می‌تواند مخاطب را درگیر کند. اگرچه نقد‌هایی پیرامون تکرار فرم یا جزئیات طراحی مطرح است، اما قوت‌های اثر در اجرا، نمادپردازی و تعمیق معنایی‌اش آن را از اثری صرفاً کلیشه‌ای متمایز می‌کند.
