جوان آنلاین: بررسی جامع وضعیت کنونی دریاچه ارومیه و امکان احیای آن نشان می‌دهد این پهنه آبی ارزشمند در بحرانی‌ترین شرایط خود قرار دارد. اگرچه از نظر علمی امکان احیا وجود دارد، اما تحقق آن در عمل به عزمی ملی و اجرای سریع و هماهنگ راهکار‌های فنی نیازمند است. حالا مشکلات از دریاچه به اطراف آن رسیده است و مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی کشور با بیان اینکه ۷۰ درصد حوضه آبریز دریاچه ارومیه در خطر فرسایش خاک قراردارد، عنوان کرده که توجه نکردن به مدیریت جامع حوزه آبخیزداری در دریاچه ارومیه از آسیب‌های احیای دریاچه است.
مشاهدات میدانی که در شهریور ماه سال جاری صورت گرفته است، تصویر هشداردهنده‌ای از دریاچه ارومیه ترسیم می‌کند.
بخش شمالی دریاچه کاملاً خشک و به شوره زاری وسیع با پوسته‌های ضخیم نمک تبدیل شده است. در بخش جنوبی نیز تنها گودال‌های کوچک و مردابی از آب راکد مشاهده می‌شود.
در این تصویر‌ها نابودی اکوسیستم کاملاً مشهود است. لاشه نمک سود شده پرندگان و حشرات روی بستر دریاچه، بیانگر مرگ کامل زیست بوم است. گونه‌های باقیمانده مانند مرغان ماهی‌خوار به اجبار تغییر رفتار غذایی داده‌اند که نشان از فروپاشی زنجیره غذایی دارد.
درگیر بحران‌های دست‌ساز
در همین راستا مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی کشور با بیان اینکه ۷۰ درصد حوضه آبریز دریاچه ارومیه در خطر فرسایش خاک قراردارد، می‌گوید: «توجه نکردن به مدیریت جامع حوزه آبخیزداری در دریاچه ارومیه از آسیب‌های احیای دریاچه بوده است.»
حمید نوری با اشاره به خشک شدن این اکوسیستم می‌افزاید: «بحران دریاچه‌های ارومیه، بختگان، هامون و جازموریان نتیجه عدم توجه به مدیریت جامع حوزه آبخیزداری و برنامه آمایش سرزمین است که الان باعث بحران گردوغبار و ریزگرد‌های نمکی در کشور شده است و این بحران‌ها دست‌ساز هستند و حاصل مدیریت خودمان است.»
وی با اشاره به اینکه ۸۰ درصد دریاچه ارومیه حوزه منابع طبیعی است و اگر به خوبی مدیریت شود می‌توانیم از این بحران عبور کنیم، توضیح می‌دهد: «۱۳۶ میلیون هکتار حوزه آبخیزداری در کشور وجود دارد که محل تولید آب هستند که از این مقدار ۷۵درصد تبخیر و ۲۵درصد آب مدیریت می‌شود که عدم توجه به این موضوع باعث فرسایش و سیلاب می‌شود.»
معاون آبخیزداری سازمان منابع طبیعی کشور با بیان اینکه ظرفیت‌های استفاده نشده و هم افزایی برای رفع بحران‌ها وجود ندارد، ادامه می‌دهد: «ریشه مشکل نپرداختن به ارزش گذاری اکوسیستم‌هاست و برای همین در سبد مالی دولت‌ها قرار نمی‌گیرد.»
غلامرضا هادربادی، مدیرکل دفتر بیابان سازمان منابع طبیعی کشور نیز معتقد است خطر خشک شدن دریاچه ارومیه استانی و منطقه‌ای نیست، ملی است و با خشک شدن این دریاچه ورود جریان‌های باران ساز به کشور کاهش پیدا می‌کند و امنیت غذایی کشور تحت تأثیر قرار می‌گیرد؛ دریاچه ارومیه یک حیثیت ملی است.
ترکیب چالش‌های طبیعی و مدیریتی
به گفته کارشناسان تهدیدات نوظهوری در این اکوسیستم به چشم می‌خورد. کاهش ۵۵ سانتیمتری تراز آب نسبت به سال گذشته و تشکیل چهار کانون اصلی ریزگرد و گردوغبار نمکی، خطری جدی برای سلامت میلیون‌ها نفر در استان‌های همجوار ایجاد کرده است.
خشک شدن دریاچه ارومیه را نمی‌توان تنها به یک عامل نسبت داد؛ این بحران حاصل ترکیبی از چالش‌های طبیعی و مدیریتی است.
حفر بیش از ۹۰ هزار چاه غیرمجاز در اطراف دریاچه در مقایسه با ۷هزار حلقه در گذشته، فشار غیرقابل تحملی بر منابع آب زیرزمینی وارد کرده است. همچنین توسعه بی‌رویه کشاورزی با الگوی کشت پرمصرف و استفاده از روش‌های آبیاری سنتی، سهم عمده‌ای در کاهش آب ورودی به دریاچه داشته است.
کاهش حدود ۳۰ درصدی بارندگی در سال جاری، وضعیت را به مرز بحران کامل رسانده است. پدیده گرمایش جهانی نیز باعث افزایش دما و تشدید تبخیر از سطح دریاچه شده است.
با وجود تصویب ۲۷ طرح برای نجات دریاچه، بسیاری از آنها مانند انتقال ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب تصفیه شده به طور کامل اجرا نشده‌اند. طولانی شدن زمان اجرای پروژه‌ها نسبت به برنامه‌ریزی اولیه مانند هشت سال زمان برای لایروبی رودخانه‌ها به جای دو سال از دلایل اصلی شکست برنامه‌های احیا عنوان شده است.
هنوز امید به احیا است
رئیس سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان غربی می‌گوید: «آذربایجان غربی پرآب‌ترین استان غیر ساحلی کشور است، اما متأسفانه در وضعیت بحرانی قرار گرفته است.»
محمدرضا اصغری با تأکید بر اینکه باید اساتید، پژوهشگران و محققان علمی را پای کار بیاوریم و با هم افزایی این بحران را پشت سر بگذاریم، تصریح می‌کند: «توسعه بی‌رویه کشاورزی و استفاده بیش از حد مجاز از آب مشکل اصلی است، اما قانونی برای جلوگیری از توسعه کشاورزی و جرم انگاری وجود ندارد، نمایندگان مجلس باید پای کار بیایند و برای ایجاد قانون دست به کار شوند.»
به گفته کارشناسان، طرح‌های احیای دریاچه ارومیه پیوست رسانه‌ای ندارند در حالی که رسانه می‌تواند مشارکت مردم را در اجرای طرح‌ها بیشتر کند.
با تمام این تفاسیر، امید علمی در برابر چالش‌های عملی وجود دارد و پاسخ به پرسش «آیا دریاچه ارومیه قابل احیاست؟» از چند وجه قابل تأمل است.
به گفته کارشناسان از نظر علمی این اتفاق امکانپذیر است. بر اساس جمع بندی نظر ۷۵۰ کارشناس داخلی و خارجی و از نظر شرایط طبیعی محیط، امکان احیای دریاچه وجود دارد. هدف عملی، رساندن دریاچه به یک «تراز اکولوژیک» پایدار حدود هزار و۲۷۴ متر از سطح دریا تعریف شده که اگرچه نسبت به شرایط ایده‌آل گذشته که هزار و ۲۷۸ متر بوده، کمتر است، اما برای حفظ کارکرد‌های زیستی آن کافی خواهد بود.
از نظر عملی نیز دریاچه نیازمند تحول است. احیای دریاچه در گرو تحقق چند شرط اساسی است که تاکنون محقق نشده‌اند. از جمله تخصیص بودجه کافی و پایدار، اجرای همزمان و منسجم تمامی پروژه‌ها از جمله تغییر الگوی کشت، لایروبی رودخانه‌ها، مقابله با چاه‌های غیرمجاز و مدیریت یکپارچه منابع آب و از همه مهم‌تر عزم جدی سیاسی و مشارکت مردمی.
حقیقت این است که دریاچه ارومیه در آستانه خشکی کامل قرار دارد و این یک بحران زیست محیطی، اجتماعی و امنیتی برای کل کشور محسوب می‌شود.
احیای آن دیگر به معنای بازگشت به شرایط ۳۰سال پیش نیست، بلکه نجات یک اکوسیستم از مرگ قطعی و جلوگیری از پیامد‌های فاجعه بار آن مانند طوفان‌های نمک و مهاجرت‌های گسترده است. زمان برای اقدامات تشریفاتی و وعده‌های غیرعملی به پایان رسیده است. آنچه نیاز است، اقدام فوری، قاطع و فرابخشی است که در اولویت ملی قرار گیرد.
