جوان آنلاین: در فرهنگ دینی ما، مسجد مهم‌ترین پایگاه تجلی ارزش‌های اسلام است. نخستین اقدام پیامبر اکرم (ص) پس از ورود به مدینه، ساخت مسجد بود. مسجد در صدر اسلام کانون عبادت، تعلیم و تربیت، فعالیت‌های سیاسی، مرکز دادخواهی و قضاوت، پایگاه نظامی، پایگاه تعاون و وحدت اجتماعی بوده و با کارکرد‌های جامع، سعی در رفع همه نیاز‌های مسلمین داشته است. کارکرد‌های مسجد در صدر اسلام نشان‌دهنده نگرش جامع پیامبر اکرم (ص) به مسجد به عنوان یک مرکز همه‌جانبه برای رشد روحی، اجتماعی، اقتصادی، علمی و سیاسی مسلمانان بود. در حقیقت، مسجد در آن دوران علاوه بر عبادت، به‌عنوان مرکز تصمیم‌گیری‌های کلیدی و کلان در همه عرصه‌ها عمل می‌کرد. پیامبر نه تنها برای نماز، بلکه برای مشورت، تصمیم‌گیری اجتماعی و حتی مدیریت جنگ‌ها و تقسیم کار‌ها به مسجد می‌رفتند. در ادامه نگاهی به کارکرد‌های متعدد مسجد خواهیم داشت.
کانون ترویج ازدواج و ازدیاد نسل
به گواه تاریخ پیامبر اکرم (ص) به امر ازدواج، بسیار اهتمام داشتند، چنان‌که علاوه بر معرفی جوانان هم کفو به یکدیگر و به ازدواج هم درآوردن آنان، حتی برگزاری مراسم عقد آنان در محل مسجد، شاخصه‌های صحیح یک ازدواج و یک خانواده موفق را برای مردم تبیین می‌کردند. در واقع، این امر گویای اهتمام حضرت به افزایش جمعیت مسلمانان نیز بوده است.
پیامبر اکرم (ص) در کلام‌شان ازدیاد نسل مسلمانان را مایه فخر و مباهات خود می‌دانند. نبی مکرم اسلام (ص) می‌فرمایند: ازدواج کنید تا صاحب فرزند شوید و نسل شما زیاد شود. من در روز قیامت به زیادی افراد امتم بر امت‌های دیگر مباهات می‌کنم. (جامع الأخبار، جلد یک، صفحه ۱۰۱) این نشان از عشق و علاقه حضرت به افزایش جمعیت مسلمین، و امر مهم فرزندآوری دارد.
در حدیث دیگری که در مستدرک الوسائل، جلد ۱۴، صفحه ۱۵۳ آمده است، حضرت به زیبایی فرمودند: «یک نوزاد متولد شده در امت من از آنچه خورشید بر آن می‌تابد، نزد من محبوب‌تر است.» از طرفی سیره عملی ایشان نسبت به حضور و همراهی دو سبط عزیز کودک خود امام حسن و امام حسین (ع) در مسجد و به طور کل نحوه تعامل و ملاطفت ایشان با کودکان در مسجد، اهمیت حضور و توجه ویژه به کودکان را به ما گوشزد می‌کند تا جایی که در تاریخ می‌خوانیم؛ گاهی سجده حضرت به‌خاطر بازی کودکی که بر پشت پیامبر (ص) سوار شده طولانی می‌شود و زمانی دیگر به خاطر گریه کودکی نماز حضرت کوتاه می‌شود.
محل اجتماع مسلمانان برای تصمیمات مهم
مساجد از صدر اسلام و زمان پیامبر اکرم (ص) تاکنون مرکز اجتماع و انسجام مسلمانان بوده‌اند و این روند در دوره ظهور حضرت مهدی (عج) به اوج خود خواهد رسید. زیرا طبق روایات مسلم ما حضرت صاحب‌الامر (عج) همه فعالیت‌های خود را با محوریت مسجد انجام می‌دهند و محل سکونت و مقر حکومت ایشان نیز مسجد خواهد بود.
به فرموده امام خمینی (ره): «مسجد محلی است که از مسجد باید امور اداره شود.» رهبر معظم انقلاب نیز در دیدار با ائمه جماعات فرمودند: مسجد که بر محور چنین گوهری [نماز]شکل می‌گیرد؛ می‌تواند پایگاه همه کار‌های نیک باشد؛ می‌فرمودند «الصلوة جامعه» بروید به سمت محل صلات، برای چه؟ برای هر امر مهمی که برای مسلمین پیش می‌آمد.
فیلسوف فرانسوی، روژه گارودی، در کتاب «مسجد، آیینه اسلام» در این باره می‌گوید: «در دوران عظمت اسلام، تمام زندگی شهر در مسجد جریان داشت. قرارداد‌های تجاری، تصمیمات اجتماعی و حتی تصمیمات نظامی مانند رفتن به جنگ در مسجد اتخاذ می‌شد.»
مسجد در زمان پیامبر اکرم (ص) علاوه بر محل عبادت، مرکز حکومت، ستاد لشکر، مرکز دادخواهی و قضاوت، پایگاه تعاون اجتماعی و مأمن و پناهگاه امن بی‌پناهان بود.
۱۲ کارکرد مهم مساجد
کارکرد‌های متعدد و متوع مسجد به طور خلاصه با نگاهی جزئی و فهرست وار به شرح زیر است:
۱- عبادت و خودسازی: مسجد محل اقامه نماز و تربیت روحی مسلمین.
۲- آموزش تعالیم اسلامی: مسجد مکانی برای تعلیم قران و معارف دین.
۳- مشاوره فردی و اجتماعی: پیامبر در همه امور مورد مشاوره قرار می‌گرفتند.
۴- ایجاد همدلی و همبستگی اجتماعی: شناسایی مشکلات افراد جامعه و تلاش برای رفع آن.
۵- جهاد تبیین و بصیرت‌افزایی: در جهت مقابله با نقشه‌ها و ترفند‌های دشمنان اسلام و پاسخ به شبهات.
۶- کار‌های عام‌المنفعه مثل پناه دادن به بی‌پناهان و مستمندان.
۷- تشویق به ازدواج و تشکیل خانواده: معرفی جوانان به همدیگر و برگزاری مراسم ازدواج در مسجد.
۸- ترویج سبک زندگی اسلامی: مبارزه با باور‌های خرافی و جاهلی.
۹- ایجاد قرارگاه نظامی و سیاسی و نقشه‌ریزی جنگ و دفاع از کیان اسلام در مقابل دشمنان.
۱۰-مناظرات علمی و ملاقات هیئت‌های خارجی.
۱۱- اهتمام به افزایش جمعیت و تشویق به فرزندآوری: از طریق تشویق به ازدواج یا تعامل نیکو با کودکان در مسجد.
۱۲-رسیدگی به شکایات، قضاوت و برقراری عدالت بین طرفین دعوا
این کارکرد‌های متعدد مسجد نشان‌دهنده نگرش جامع پیامبر اکرم (ص) به این مکان به عنوان یک مرکز همه‌جانبه برای رشد روحی، اجتماعی، اقتصادی علمی و سیاسی مسلمانان بوده است. کارکرد‌های مسجد از صدر اسلام تا ظهور انقلاب اسلامی نشانگر آن است که زندگی فردی و اجتماعی ما مسلمانان در این مکان مقدس شکل گرفته و با این تفاسیر باید گفت خانه اول و اصلی همه ما مسجد است.
اگر مسجد نبود انقلاب پیروز نمی‌شد
بررسی تاریخ انقلاب اسلامی نیز به ما نشان می‌دهد، در دوران طاغوت، این سنگر مسجد بود که انقلاب اسلامی را به پیروزی رساند. روحانیت از منبر مسجد به عنوان رسانه استفاده کرده و در گردهمایی‌های مؤمنان رهنمود‌های امام خمینی (ره) را به عنوان رهبر انقلاب برای مردم تبیین می‌کردند و اگر این سنگر نبود هرگز انقلاب پیروز نمی‌شد، چراکه این سنگر ضمن تربیت نیرو‌های مذهبی و انقلابی وضعیت موجود و واقعیت حوادث را برای آنها تبیین می‌کرد. تربیت انقلابیون بصیر، متمدن و متعهد، از برکات مسجد بود و تمام فرماندهان و سرداران بزرگ، دانشمندان فرهیخته نظامی و علمی و هسته‌ای و حتی نیرو‌های بسیجی و مدافع حرم و امنیت که اکثر قریب به اتفاق آنان نیز جوانان هستند، از نوجوانی در دامن مسجد تربیت شده و حماسه آفرینی‌های این قهرمانان ملت از ثمرات مسجد است.
مسجد همواره کانون جهاد تبیین به ویژه در عرصه فرهنگی بوده است؛ همانگونه که سرود جهانی «سلام فرمانده» از سنگر مسجد به جهان مخابره شد. مساجد امروز نیز باید مانند گذشته کانون گردهمایی مؤمنان و تربیت جوانان و نوجوانان متعهد بصیر، متمدن و انقلابی باشند و این امر در پنجمین دهه انقلاب و در دومین گام از انقلاب اسلامی بیش از قبل باید مورد توجه قرار گیرد، اما در این بین هنوز هم شاهد مساجدی هستیم که عمدتاً به غیر از محل عبادت و اقامه نماز و صرف برگزاری مناسبات مذهبی، آنچنان که بایسته است، از همه ظرفیت‌ها برخوردار نیستند.
پیشنهاداتی برای رسیدن به یک مسجد تراز جامعه اسلامی
۱- تغییر دیدگاه متولیان مساجد: نخستین قدم تغییر دیدگاه متولیان مساجد نسبت به کارکرد‌های مسجد است و از ظرفیت بالای مساجد برای خدمت‌رسانی به مردم و رفع مشکلات آنها استفاده کنند.
۲- گزینش ائمه جماعات جوان و آگاه: ائمه جماعت باید جوان، آگاه، بصیر و ولایی باشند و از مهارت‌های ارتباطی مؤثر با تمامی اقشار جامعه (کودکان، نوجوانان، سالمندان، زنان و مردان) برخوردار باشند. استفاده از نیرو‌های جوان و پرانرژی می‌تواند به پویایی مساجد کمک کند.
۳- استفاده از نخبگان فرهنگی، علمی و ورزشی: جذب نخبگان و افراد متخصص در حوزه‌های مختلف فرهنگی، علمی، ورزشی و اجتماعی در هر محله به مسجد و استفاده از توانمندی‌های آنها می‌تواند به فعالیت‌های مسجد و ارتقای سطح خدمات آن کمک کند.
۴- شناسایی و الگوبرداری از مساجد موفق: مساجدی که با جذب جوانان به موفقیت‌های فرهنگی، اجتماعی و دینی دست یافتند شناسایی و به عنوان نمونه‌های موفق ارزیابی و شاخص سنجی شوند.
۵-تلاش برای استقلال اقتصادی مساجد: مساجد باید به استقلال اقتصادی دست یابند و منابع درآمدی برای تأمین هزینه‌های خود، انجام فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی و حتی کمک به نیازمندان فراهم کنند. تشکیل خیریه‌ها در برخی مساجد می‌تواند به این امر کمک کند.
۶- تشکیل گروه‌های جهادی و جذب نیرو‌های متخصص: مساجد باید گروه‌های جهادی تشکیل دهند و نیرو‌های متخصص مانند پزشکان، معلمان، پرستاران، ورزشکاران و مهندسان را جذب کنند تا به مردم کمک کنند، به ویژه در محله‌هایی که نیازمندان بیشتری دارند.
۷- ایجاد هماهنگی با نهاد‌های انقلابی: مساجد با کمک نهاد‌های انقلابی، چون بسیج می‌توانند به عنوان بازویی قوی در دوران‌های سخت مانند جنگ و بحران‌های مختلف نقش ایفا کنند.
۸- تغییر در ترکیب هیئت امنای مساجد: باید هیئت امنا و مسئولان مساجد از افرادی با افکار نو و جوان و با انگیزه تشکیل شوند. گاه برخورد‌های منفی با کودکان و نوجوانان، لطمات جبران ناپذیری به این قشر وارد می‌کند.
در نهایت، هدف این است که مساجد همانند دوران پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) به عنوان مراکز همه‌جانبه فرهنگی، اجتماعی، دینی و حتی سیاسی عمل کنند. با انجام اقدامات لازم، می‌توانیم مساجدی پویا و فعال داشته باشیم که علاوه بر عبادت، پاسخ‌گوی نیاز‌های اجتماعی و فرهنگی مردم نیز باشند.
آنچه که در دوران غیبت و در اوج فتنه‌ها و حوادث آخرالزمانی، به ویژه برای زمینه‌سازی ظهور بسیار مهم است، نقش آفرینی حداکثری جوانان به ویژه نسل جوان مسجدی است. باید با برنامه‌های مدون، دقیق و مدبرانه، نهایت استفاده را در ایام خاص مثل محرم و صفر داشته باشیم، زیرا بزرگ‌ترین امکانات معنوی تشیع در همین باور قلبی به دستگاه امام حسین (ع) است. ایام محرم و صفر با فضای معنوی و فرصت‌های فرهنگی که فراهم می‌کند، می‌تواند به عنوان یک ابزار طلایی برای تربیت جوانان مهدوی در مساجد مورد استفاده قرار گیرد و ما را هر چه بیشتر به مسجد تراز اسلامی نزدیک کند. ۳۰ مرداد روز جهانی مسجد و مقارن با آخرین روز‌های ماه صفر و رحلت پیامبر گرامی اسلام، فرصتی است برای بازخوانی کارکرد‌های اصیل و سازنده مساجد در زندگی ما.
*کارشناس علوم قرآنی و مبلغه اسلامی
