جوان آنلاین: میثم ظهوریان در این مراسم درباره کتاب «الگوی مدیریت نیرو‌های داوطلب مردمی در جهاد سازندگی»، گفت: اگر بخواهیم ریشه‌ای و بنیادین درباره کتاب سخن بگوییم، باید تأکید کنیم که یکی از ارکان اساسی انقلاب اسلامی ما، مردم‌اند. امروزه، اما نقش مردم در این فرآیند تاریخی تا حد زیادی کاهش یافته و صرفاً به مشارکت انتخاباتی تقلیل پیدا کرده است؛ یعنی محدود شده به حضور در پای صندوق‌های رأی. اما نگاه حضرت امام خمینی به مردم، نگاهی حداکثری و فراگیر بود؛ نگاهی که فراتر از مشارکت انتخاباتی بود و مردم را نه فقط در تحقق انقلاب، بلکه در استمرار آن نیز، به‌مثابه اصلی‌ترین بازیگران می‌دید.
ظهوریان افزود: تجربه تاریخی نشان داده که نگاه امام به مردم، نگاهی واقع‌بینانه و مبتنی بر باور به توانمندی‌های مردمی بوده است. مردم اساس نهضت را تشکیل می‌دادند. پیش از انقلاب، اگر نگاهی بیفکنیم به جریان‌های مختلف نظامی یا اسلامی که به امام مراجعه می‌کردند، هیچ‌یک مجوز مبارزه مسلحانه نمی‌گرفت؛ چرا که امام معتقد بود مزیت ما در مردمی بودن و اتکا به مردم است.
نویسنده کتاب بیان کرد: با پیروزی انقلاب، هنگامی که اکثر نیرو‌های مسلح در زندان به سر می‌بردند، امام با اطمینان کامل، عموم مردم را موتور محرکه انقلاب دانست. پس از انقلاب نیز، در شرایط پیچیده و بحرانی آن دوران، امام همچنان بر همان نگاه پایدار بود و اتکای خود به مردم را حفظ کرد و نهاد‌هایی را از دل جامعه مردم شکل داد. نمونه‌اش در زمانی که کشور با چالش امنیتی مواجه بود، تشکیل کمیته انقلاب اسلامی و سپاه پاسداران بود؛ در عرصه فقر و محرومیت، ایجاد کمیته امداد و در حوزه مسکن، بنیاد مسکن شکل گرفت.
ظهوریان با اشاره به تفاوت الگوی نهادسازی امروز با الگوی دوران انقلاب گفت:. جهاد سازندگی نهادی است که در سال ۱۳۵۸، به همت انجمن‌های دانشجویی و برای کمک به روستا‌ها پا گرفت. به نظر می‌رسد که نگاه انقلاب اسلامی، نگاه به مردم است و راز ماندگاری انقلاب شاید در رهبری هوشمندانه امام بود؛ رهبری که درک کرد هر آرمان و شعاری نیازمند نهاد‌هایی هماهنگ و متناسب است. اصل ماجرا این است که اگر شعاری مطرح می‌کنیم، یکی از ارکان اساسی آن اتکا به نیروی مردمی است. این اعتماد و اعتقاد به نقش مردم، از آغاز تأسیس جهاد سازندگی وجود داشته است.
وی ادامه داد: در مقاله معروفی که در روزنامه انقلاب اسلامی منتشر شد، بنی‌صدر جهاد سازندگی را «غول بی‌شاخ و دم» توصیف کرد؛ نهادی که وظیفه داشت در عرصه‌های مختلف فعالیت کند. این نهاد چنان قدرتمند شد که در روستا‌ها نفوذ یافت و به همین دلیل بود که آن را به وزارتخانه ارتقا دادند و زیر نظر مجلس شورای اسلامی گذاشتند تا قدرت مردمی‌اش کاهش یابد.
ظهوریان گفت: اگر امروز می‌خواهیم مسیر پیشرفت و توسعه کشور، مطابق با چشم‌انداز انقلاب اسلامی پیش رود، باید رابطه میان حاکمیت و مردم را به گونه‌ای تعریف کنیم که مردم در فرآیند رشد و توسعه نقش فعال و مستقیم داشته باشند. این کتاب در واقع، یک الگوی نظری و تئوریک است که می‌کوشد نشان دهد چگونه می‌توان از ظرفیت‌های مردمی در مسیر توسعه کشور بهره گرفت.
او افزود: این اثر تلاش کرده است ساختار، بافت و فرهنگ جهاد سازندگی را بازسازی و بازنمایی کند و باید توجه داشت که جهاد سازندگی صرفاً برای رفع محرومیت در روستا‌ها شکل نگرفت؛ بلکه هدف اصلی آن تربیت، سازندگی و نیروسازی بود.
اعتنای آکادمیک به تجربه زیسته انقلاب
همچنین وحید جلیلی، قائم مقام صداوسیما در این مراسم درباره کتاب «الگوی مدیریت نیرو‌های داوطلب مردمی در جهاد سازندگی»، بیان کرد: در سال ۱۳۹۶، هنگامی که به همراه دوستان دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی خدمت مقام معظم رهبری رسیدیم، گزارش‌های متعددی درباره روند فعالیت‌های دفتر ارائه شد. یکی از نکات بسیار مورد توجه ایشان، تأکید بر اهمیت تولید علم و تحول در نیروی انسانی بود که به روش‌های مختلفی نیازمند است، اما به‌ویژه بر لزوم اعتنای جدی به «روش زیسته جمهوری اسلامی» تأکید کردند. ایشان معتقد بودند انقلاب اسلامی و پدیده‌های منبعث از آن، هم عمیقاً مردمی‌اند و هم در چارچوب منظومه معرفتی تمدن انقلاب اسلامی ایران جای می‌گیرند.
جلیلی بیان کرد: رهبر معظم انقلاب درباره جریان تاریخ شفاهی نیز نکاتی بیان کردند. ایشان متذکر شدند که خروجی‌های تاریخ شفاهی و روایت‌های رسانه‌ای، هنوز آن جایگاه واقعی خود را نیافته‌اند. مصاحبه‌های جذابی با جهادگران دوران اوایل انقلاب و فعالان فرهنگی مساجد انجام شده که هرکدام حامل قصه‌ها و روایات دراماتیکی هستند که قابلیت تبدیل شدن به آثار نمایشی، سینمایی و سریال‌های تلویزیونی را دارند.
قائم مقام صداوسیما افزود:، اما این آثار صرفاً نتیجه نهایی نیستند؛ بخش مهمی از دستاورد‌های تاریخ شفاهی زمانی معنا پیدا می‌کند که وارد محافل آکادمیک شوند. متأسفانه فضای دانشگاهی ما هنوز به تجربه زیسته ایرانی و انقلاب اسلامی آن گونه که باید، اعتنا نکرده است. هرچند در سال‌های اخیر، با معرفی روش‌شناسی‌های نوین پژوهشی همچون نظریه‌پردازی داده‌بنیاد، دریچه‌هایی به روی تجربیات مستند تاریخ شفاهی باز شده است، اما این توجه هنوز بسیار ناچیز و کمتر از ظرفیت عظیم جامعه ایران در ۶۰ تا ۷۰ سال گذشته است.
جلیلی بیان کرد: نمونه‌هایی مانند الگوی مدیریت تیپ‌های داوطلب مردمی در جهاد سازندگی که توسط دکتر ظهوریان به رشته تحریر درآمده، شکاف‌های قدیمی را می‌شکند و می‌تواند ما را به فتوحات بزرگی در حوزه علم و نظریه‌پردازی بومی برساند. اگر بتوانیم فناوری تبدیل تجربه به نظریه با الگو‌های بومی را توسعه دهیم، گامی عظیم در پیشرفت دانش خواهیم برداشت. رساله دکتر ظهوریان نمونه‌ای از قابلیت بالای نظریه‌پردازی بومی است که توان رقابت با نمونه‌های مشابه در جهان را دارد.
او با اشاره به نقش مهم جهاد سازندگی گفت: جهاد سازندگی، این تشکیلات مقدس و مردمی، نقش مهم و انکارناپذیری در آبادانی و پیشرفت روستا‌های کشور داشت؛ نهضت سوادآموزی، جهاد دانشگاهی، سپاه پاسداران و سایر نهاد‌هایی که از دل جامعه ایرانی و انقلاب اسلامی سربرآوردند، هرکدام دستاورد‌های بی‌نظیری را رقم زده‌اند که کمتر به آنها پرداخته شده است. نمونه‌ای جالب، اعزام گروهی از جهادگران به کنیا در اوایل دهه هفتاد برای انتقال فناوری ساخت تنور بود که نه تنها برای آفریقایی‌ها مفید و جذاب بود، بلکه برای ما نیز سود فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی به همراه داشت. چنین الگو‌هایی می‌توانند به گسترش مرز‌های اقتصادی ایران تبدیل شوند.
جلیلی در پایان بیان کرد:، اما متأسفانه هنوز برخی نخبگان و ساختار‌های علمی و دانشگاهی، با نگاهی محدود و محافظه‌کارانه به این تجارب می‌نگرند و گاه حتی تلاش می‌کنند با ارائه تصاویر جعلی، واقعیت‌های جامعه ایران را مخدوش کنند. نسل جدید پژوهشگران، اساتید و دانشجویان علوم انسانی باید با اعتماد به نفس و شجاعت دانشمندان حوزه‌های پایه و مهندسی، که ایران را به مرز‌های دانش رسانده‌اند، به میدان بیایند. شهدای هسته‌ای ما نمونه بارزی از این روحیه ملی و حماسی هستند که باید در علوم انسانی نیز متبلور شود. اگر این اعتماد به نفس شکل نگیرد و جریان‌های فانتزی در حوزه علوم انسانی به چالش کشیده نشوند، آینده سیاسی و اجتماعی کشور با مخاطرات جدی مواجه خواهد شد.
الگوی فراموش‌شده پیشرفت؛ نگاهی دوباره به جهاد سازندگی و نیروی داوطلب مردمی
در آیین رونمایی از کتاب «الگوی مدیریت نیرو‌های داوطلب مردمی در جهاد سازندگی»، روح‌الله ایزدخواه، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی، سخنان خود را با جمله‌ای ماندگار از بنیان‌گذار کبیر انقلاب آغاز کرد: «جهاد، شمایل دنیای آزادی و استقلال در عرصه کار و تلاش و پیکار علیه فقر و تنگ‌دستی و رذالت و ذلت است... به تنها چیزی که باید فکر کنید، استواری پایه‌های اسلام ناب محمدی است.»
ایزدخواه با تأکید بر اینکه جوهره جهاد، آمیزه‌ای از کار و پیکار است، تصریح کرد: جهاد مفهومی صرفاً نظامی نیست؛ بلکه نوعی مبارزه فراگیر است، مبارزه‌ای که در آن تلاش بی‌وقفه، روح حاکم بر هر حرکت و هر تصمیم است. از همین‌رو، جهاد سازندگی را باید الگوی کاملی دانست که نه‌تنها در توسعه کشور، بلکه در بازتعریف نسبت مردم و دولت نیز نقش‌آفرین بوده است.
ایزدخواه در تشریح ساختار جهاد سازندگی، به پنج رکن کلیدی آن اشاره کرد: تفکر و نگاه جهادی نسبت به مسائل اجتماعی و عمرانی؛ جهادی به‌عنوان عنصر انسانی بی‌بدیل، مدیریت جهادی با سبک مستقل و برخاسته از بطن مردم، فرهنگ جهادی که روحیه جمعی، ایثار، و صداقت را ترویج می‌دهد، حرکت جهادی به‌عنوان نیروی محرکه‌ای که همواره در حال تحول و جوشش است.
وی با اشاره به اثر پژوهشی دکتر ظهوریان، خاطرنشان کرد: در این اثر بدیع، سه محور اصلی از پنج مؤلفه مذکور، شامل «سبک‌های رفتاری و رهبری»، «مسائل سازمانی و مدیریتی» و «فرهنگ سازمانی»، به شکلی علمی و عمیق، مدل‌سازی شده‌اند. پژوهش با روش مصاحبه عمیق انجام شده و به شناسایی ۱۷ مؤلفه کلیدی منتهی شده است.
ایزدخواه در ادامه با لحنی انتقادی نسبت به نگاه مرسوم به مدیریت، اظهار داشت: برخی تصور می‌کنند بدون نظارت سلسله‌مراتبی، کار به هرج‌ومرج می‌انجامد. در حالی‌که تجربه جهاد سازندگی نشان داد اعتماد به عنصر انقلابی، نتیجه‌بخش است. در آنجا، نظارت مردمی به‌عنوان مؤثرترین ابزار کنترلی عمل می‌کرد.
او افزود: مدیریت در جهاد سازندگی، مبتنی بر رهبری همدلانه بود. تصمیم‌ها در شورا‌ها اتخاذ می‌شد و تا آخرین فرد نیز اقناع می‌شد؛ اما پس از اتخاذ تصمیم نهایی، دیگر جای بحث نبود و همه در میدان عمل، یک‌پارچه پیش می‌رفتند.
نماینده تهران با انتقاد از حذف تدریجی مردم از فرآیند‌های اداره کشور، تصریح کرد: امروز، بزرگ‌ترین مشکل ما، از صحنه بیرون راندن مردم است. آنهایی که روزی نظام طاغوت را به زانو درآوردند، حالا در بازسازی کشور نادیده گرفته می‌شوند. زمانی به جوانی که شاه را ساقط کرده بود، کسی نگفت سوادت چقدر است یا شغلت چیست؟ چون معلوم بود که اراده، اعتماد و ایمان جای خالی مدرک و رزومه را پر می‌کند.
وی گفت: به‌جای آن‌که از روح جهاد الگوبرداری کنیم، آن را به کاریکاتوری تقلیل داده‌اند. گفتند بروید سرویس بهداشتی بسازید و اسمش را بگذارید کار جهادی! در حالی‌که جهاد، فراتر از کار سطحی و سرکاری است.
ایزدخواه تأکید کرد: رهبر معظم انقلاب بار‌ها فرمودند هرجا با حرکت جهادی پیش رفتیم، موفق بودیم؛ و هرجا از آن فاصله گرفتیم، درجا زدیم. امروز نیز نیازی به تأسیس سازمانی جدید به نام جهاد سازندگی نیست، بلکه باید الگو و مؤلفه‌های آن تفکر را بازآفرینی و در ساختار‌های جدید کشور جاری کرد.
او در پایان با اشاره به فرمایش رهبری مبنی بر لزوم «کشف فرمول حرکت مردمی»، این پرسش را طرح کرد که چرا این الگو، در علوم انسانی و سیاست‌گذاری کلان ما جایی ندارد؟ آیا وقت آن نرسیده است که تجربه‌های مردمی و موفق، به جایگاه شایسته خود در نظام تصمیم‌سازی بازگردند؟
ققنوسی از خاکستر جهاد
میثم لطیفی، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق (ع)، در مراسم رونمایی از کتاب «الگوی مدیریت نیرو‌های داوطلب مردمی در جهاد سازندگی» به نکات مهم و عبرت‌آموزی درباره وضعیت فعلی و گذشته جهاد سازندگی اشاره کرد.
لطیفی ضمن تمجید از ساختار علمی کتاب گفت: «در این اثر از دو روش پژوهشی بهره گرفته شده که ارزشمند است؛ هم به زبان مردم و مخاطب عام توجه شده و هم پشتوانه‌ای علمی و مستند برای تحلیل‌ها وجود دارد.» به گفته او، چنین ترکیبی می‌تواند پلی باشد میان عمق نظری و ارتباط با جامعه.
او با تأکید بر کمبود پژوهش‌های داخلی درباره جهاد سازندگی افزود: «یکی از قوی‌ترین کار‌های دانشگاهی در این حوزه، مربوط به رساله‌ای دکتری است که توسط یکی از استادان خارجی در سال ۲۰۱۳ نوشته شده است. این جای تأسف دارد که در کشور ما کمتر به این موضوع پرداخته شده است، در حالی که سالانه هزاران پایان‌نامه در حوزه مدیریت به رشته تحریر درمی‌آید.»
لطیفی با اشاره به ادغام جهاد سازندگی با وزارت کشاورزی گفت: «برخی از این تغییر استقبال کردند و برخی دیگر ناراحت شدند. به نظرم باید از خاکستر این اتفاق برخیزیم و ققنوسی نو برای اداره و حکمرانی کشور بسازیم.»
او به تجربه مشابه سپاه پاسداران اشاره کرد که هرچند تبدیل به وزارتخانه نشد، اما توانست ماهیت غیر بروکراتیک خود را حفظ کند. اما جهاد سازندگی، برخلاف سپاه، در روند ادغام دچار انحلال شد. لطیفی با نگاهی انتقادی ادامه داد: «برخی از فعالان جهادی امیدوار بودند وزارت کشاورزی را جهادی کنند، اما اکنون شاهد یکی از درهم‌ریخته‌ترین وزارتخانه‌های کشور هستیم. با وجود حجم گسترده نیروی انسانی و بودجه، هنوز در مسأله نهاده‌های دامی و زنجیره مواد غذایی، وابستگی داریم.»
عدم بازتولید جهادسازندگی از طریق حوزه و دانشگاه
میثم مهدیار پژوهشگر و جامعه‌شناس در این مراسم درباره کتاب «الگوی مدیریت نیرو‌های داوطلب مردمی در جهاد سازندگی»، گفت: من می‌خواهم تاریخی به مسأله جهاد سازندگی نگاه کنم و آن را در بافت تاریخ ایران تعریف کنم. جهاد به مثابه یک نهاد تاریخی و برآمده از انقلاب اسلامی است. در همین جنگ ۱۲ روزه و حوادث و بحران‌هایی شبیه به این، اتفاقات خاصی در جامعه ما می‌افتد. مثلاً سیل می‌شود، می‌بینید که مردم به یاری هم می‌آیند و مثل آتشفشان فعال می‌شوند و همه محاسبات را برهم می‌زنند. جهاد سازندگی هم از دل بحران انقلاب اسلامی بیرون می‌آید. انقلاب اسلامی یک بحران سیاسی فرهنگی و اجتماعی است و ما می‌توانیم دقیقاً به واسطه نهاد‌هایی که انقلاب ایجاد می‌کند، ماهیت انقلاب را بفهمیم.
مهدیار ادامه داد: یعنی جهاد سازندگی و کمیته و بسیج و حساب ۱۰۰ امام و… نشان‌دهنده ماهیت انقلاب اسلامی است. جهاد به عنوان یکی از بومی‌ترین نهاد‌های اجتماعی‌سیاسی ماست. چون برآمده از متن تاریخ ماست. برآمده از ارزش‌های تاریخی ماست. به نظر من جهاد سازندگی تقاطع سه تا محور است؛ یک اخلاص دینی، دو فتوت تاریخی ایرانیان و سه ساخت‌های مشارکتی ایران که در بوم ایران گسترده بوده است. این الگو در فلات ایران وجود داشته و حضرت امام این نگاه مشارکتی را در نسبت با بومی که در آن رشد کرده، کشف و محقق می‌کند. انقلاب بدون نسبت با بومی که در آن رشد کرده، نیست. امام انقلاب را به یک انقلاب اجتماعی تبدیل می‌کند.
این پژوهشگر با بیان اینکه «ما صلح‌آمیزترین انقلاب مدرن را داشتیم»، گفت: در عین اینکه فراگیرترین انقلاب هم بودیم. وقتی انقلاب شما فراگیر می‌شود و ذی‌نفعان مختلف می‌آیند، امکان تنش بالا می‌رود، ولی ما در عین اینکه فراگیرترین انقلاب مدرن را از انقلاب فرانسه به این سو داشتیم، صلح‌آمیزترین انقلاب را هم داشتیم. یعنی حتی وقتی که گروه‌هایی به سمت مبارزه مسلحانه رفتند، امام مخالفت می‌کند. پس این نهاد بومی، باید بازخوانی شود. منتها این بازخوانی را باید در متن تاریخ انجام دهیم. نمی‌توانیم جهاد را به شکل دهه شصتی‌اش بازتولید کنیم. چون جهاد سازندگی برآمده از یک فضای تاریخی است و آن فضا دیگر نیست. به قول سیدحسن حسینی «جای ارزش‌های ما را عرضه کالا گرفت». نگاه کالایی به جامعه، آن فضا را به حاشیه برد. اگرچه می‌توانیم و باید تلاش کنیم جهاد را بخوانیم و بازتولید کنیم.
وی افزود: با این ارزش‌های بازارگرایانه امروزی، نمی‌توانیم جهاد را بازتولید کنیم. ما امروز نیاز به وفاق اجتماعی داریم. سیاست‌های بازارگرایانه نمی‌تواند این وفاق اجتماعی را ایجاد کند. جهاد آمده بود که وفاق اجتماعی ایجاد کند. «همه با هم برای جهاد سازندگی»، یعنی وفاق اجتماعی. با اقتصاد بازاری نمی‌توانیم این الگو را زنده کنیم.
جهاد سازندگی، ماهیت انقلاب اسلامی است
مهدیار با بیان اینکه «انقلاب اسلامی احیا کننده ایران بود»، گفت: ما دو دوره تاریخی برای ایران داشته‌ایم؛ ساسانیان که اتفاقاً با محور دین باعث تولد ایران شدند. ایران به معنای دولت و ملت، در عصر ساسانیان، با فراگیری دین زرتشت ایجاد شد. بعد از هزارسال دوباره در عصر صفوی بود که ایران با حب اهل بیت (ع) احیا شد. در این هزار سال نامی از ایران نداریم. خراسان داریم، عراق عجم داریم، طبرستان داریم، اما ایران نداریم. صفویه‌ها هستند که می‌توانند با محبت اهل بیت (ع) ایران را احیا کنند.
وی ادامه داد: در دوره پهلوی دوباره تلاش می‌شود دین از سیاست جدا شود. یعنی ایران را از ماهیت تاریخی خودش جدا کنند. انقلاب اسلامی واکنشی به این شکاف بود. وفاق اصلی را انقلاب اسلامی ایجاد کرد. نهاد‌هایی مثل جهاد سازندگی، نمود آن وحدت حقیقی بود. اوج این وحدت حقیقی را هم در دفاع مقدس می‌بینید که بچه‌های رزمنده با رمز «یازهرا (س)» و «یاحسین (ع)» برای حفظ مرز و وطن می‌جنگند. جهاد سازندگی را باید در این بافت بفهمیم.
مهدیار با تأکید بر اینکه نباید نابود شدن جهاد سازندگی را به اقدامات چند نفر تقلیل بدهیم، گفت: از دهه هفتاد فضای سیاسی و اجتماعی ما سمت و سوی دیگری پیدا کرد و جهاد تاب چنین فضایی را نداشت. امروز هم همچنان در آن فضا هستیم و جهاد نمی‌تواند در این فضا رشد کند. مگر اینکه آن فضای اجتماعی را ایجاد کنیم و ارزش‌های تاریخی‌مان را که در همین جنگ ۱۲ روزه فوران کرد، دوباره جاری و ساری کنیم. با دانشگاه و حوزه امروز نمی‌توانیم جهاد را بازتولید کنیم. حوزه ما شکل غیربومی و غیرتاریخی پیدا کرده است؛ چنان که دانشگاه ما این وضعیت را پیدا کرده است.
مهدیار در پایان گفت: در این فضا تأسیس چنین نهاد مقدسی، امکان‌پذیر نیست و نیازمند این هستیم که حرکات مهمی را شروع کنیم.
در پایان این مراسم با حضور وحید جلیلی، میثم ظهوریان، روح الله ایزدخواه، میثم لطیفی، میثم مهدیار و… از کتاب «الگوی مدیریت نیرو‌های داوطلب مردمی در جهاد سازندگی» رونمایی شد.
