مکانیسم ماشه یا همان Snapback Mechanism یک ابزار در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد است که اهداف راهبردی آن بازگرداندن سریع و خودکار تحریم‌های قدیمی بوده است. فرآیند فعالسازی این مکانیسم در بند ۱۱ و ۱۲ قطعنامه مذکور شرح داده است که به نظر می‌رسد یک «راه فرار» یا «ضمانت اجرا» برای اعضای دائم شورای امنیت طراحی شده است و هدف آن ایجاد رعب و ترس از بازگشت سریع تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی ایران است.
هر چند این روز‌ها تهدید اجرای مکانیسم از سوی رئیس‌جمهور امریکا و اتحادیه اروپا به گوش می‌رسد، اما دو سؤال اساسی و بسیار مهم از منظر اقتصادی این است آیا اجرای مکانیسم ماشه فقط اقتصاد جمهوری اسلامی ایران را هدف قرار خواهد داد و آیا اقتصاد اتحادیه اروپا (به عنوان همپا در الگوی ضدایرانی) با اجرای این مکانیسم در امان خواهد ماند؟
در جواب این سؤال‌ها باید بیان کرد که اتحادیه اروپا و اقتصاد‌های بزرگ آن مانند آلمان، فرانسه و ایتالیا در صورت اجرای مکانیسم ماشه آسیب خواهند دید که می‌تواند این بررسی آسیب را به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم تقسیم‌بندی کرد و به صورت زیر قابل تحلیل است:
تأثیرگذاری مستقیم
جمهوری اسلامی ایران یکی از تولیدکنندگان بزرگ نفت در OPEC است. بازگشت تحریم‌ها در حوزه نفت و مشتقات نفتی به معنای کاهش شدید صادرات نفت ایران خواهد بود. حذف چند صد هزار تا یک میلیون بشکه نفت در روز از بازار جهانی، اثر کاهش عرضه را به دنبال خواهد داشت.
از طرفی دیگر با ثابت ماندن تقاضای جهانی برای نفت، کاهش عرضه منجر به افزایش قیمت جهانی نفت برنت و WTI می‌شود.
با نگاهی به رویکرد اقتصاد جهانی مشخص است که اتحادیه اروپا یک واردکننده خالص نفت و گاز است. کشور‌های اروپایی به شدت به واردات نفت وابسته‌اند. آنها مصرف‌کننده هستند، نه تولیدکننده. بنابراین، زمانی که قیمت نفت در بازار‌های جهانی افزایش می‌یابد، هزینه واردات انرژی برای اروپا به طور مستقیم و قابل‌توجهی افزایش پیدا می‌کند.
از منظر تورم و کاهش قدرت خرید نیز می‌توان این مسئله را بررسی کرد؛ اجرای مکانیسم ماشه منجر به افزایش قیمت نفت، هزینه‌های تولید و حمل و نقل در تمام بخش‌های اقتصادی اروپا می‌گردد که باعث (تورم) می‌شود که قدرت خرید مصرف‌کنندگان اروپایی را کاهش داده و می‌تواند رشد اقتصادی آنها را کند کند.
تأثیرگذاری غیر مستقیم تنش‌های ژئوپلتیک و ریسک پیشی‌گیری
(Premium Risk): فعال‌شدن مکانیسم ماشه به معنای تشدید شدید تنش‌ها با جمهوری اسلامی ایران است. بازار‌های مالی و انرژی نسبت به بی‌ثباتی در خاورمیانه حساس هستند. حتی از درگیری یا اختلال در عرضه (مثلاً به دلیل درگیری در خلیج‌فارس) باعث می‌شود معامله‌گران یک «صرفه بیمه» یا ریسک پیشی‌گیری به قیمت نفت اضافه کنند. این یعنی حتی قبل از کاهش فیزیکی عرضه، قیمت نفت به دلیل ترس از آینده افزایش می‌یابد.
تهدید تنگه هرمز: جمهوری اسلامی ایران بر تنگه استراتژیک هرمز تسلط دارد که یکی از حیاتی‌ترین و استراتژیک‌ترین مسیر‌های انتقال نفت در جهان است. هرگونه تهدید به بستن یا مختل‌کردن این آبراه، می‌تواند باعث افزایش هراس‌آور قیمت نفت شود. این بدترین سناریوی ممکن (worst-case scenario) برای تمام اقتصاد‌های واردکننده نفت از جمله اروپا خواهد بود.
پاسخ به یک پارادوکس مهم
در پاسخ مهم به سؤال آیا اروپا از ایران نفت می‌خرد؟ باید به شرح زیر تحلیل کرد:
پس از خروج امریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و اعمال تحریم‌های یکجانبه امریکا، بسیاری از کشور‌های اروپایی خرید نفت از ایران را به دلیل ترس از تحریم‌های ثانویه امریکا متوقف کردند. بنابراین، در ظاهر ممکن است به نظر برسد که اروپا دیگر از ایران نفت نمی‌خرد و افزایش قیمت نفت به آن ضرر نمی‌زند، اما این دیدگاه بسیار محدود است. قیمت نفت یک کالای جهانی است اروپا نفت خود را از منابع دیگری مانند عربستان سعودی، روسیه (پیش از جنگ اوکراین)، عراق، نیجریه و قزاقستان تأمین می‌کند. وقتی صادرات نفت ایران از بازار حذف می‌شود، قیمت نفت همه تولیدکنندگان افزایش می‌یابد؛ بنابراین اروپا مجبور است نفت را به طور کلی با قیمت بالاتری از هر منبعی که دارد بخرد. شاید تصور شود که عربستان سعودی و سایر کشور‌های نفتی خلأ حذف ایران را در نفت و انرژی تأمین کنند، ولی این مسئله شاید در بازه زمانی کوتاه مدتی محقق کرد، ولی در بلندمدت قطعاً دوران این بازی مضحک تمام خواهد شد و کشور‌های طرف مقابل بهای بیشتری را به دلیل وابستگی شدید اقتصاد خود به نفت از اروپا طلب خواهد کرد. نکته مهم نیز این است، باید دانست که افزایش بهای سوخت نیز منجر به افزایش هزینه حمل و نقل بین‌المللی خواهد شد و این یعنی افزایش بهای تمام شده کالا‌ها برای اقتصاد جهانی به ویژه کالا‌های صنعتی و غیرصنعتی و حتی مصرفی (از منظر تولید) برای اروپا.
در نهایت حمایت اروپا از مکانیسم ماشه علیه جمهوری اسلامی ایران در بلندمدت تبعاتی برای اروپا خواهد داشت که اقتصاد آنها را از درون وارد آشوب خواهد کرد.
*کارشناس اقتصادی
