جوان آنلاین: ۲ هزار و ۲۲۷ واحد دانشگاهی در کشورمان صدای رئیس سازمان برنامه و بودجه را هم در آورده‌است. اسفند ماه سال گذشته بود که سید حمید پورمحمدی، رئیس سازمان برنامه و بودجه در همایش ملی علم و فناوری در برنامه هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران با انتقاد از آمار بالای واحد‌های دانشگاهی در کشورمان گفت: «ما در ایران ۲ هزار و ۲۲۷ واحد دانشگاهی داریم که این میزان بعد از چین و هند بیشترین تعداد واحد دانشگاه است. ترکیه کمتر از ۱۰ درصد ما (حدود ۲۱۰ دانشگاه) و عربستان ۶۸ دانشگاه دارد.» حالا هم آخرین رتبه‌بندی‌های جهانی نشان می‌دهد دانشگاه‌های کشورمان از منظر کیفی وضعیت چندان مناسبی ندارد، در حالی که در رده بندی‌های سال‌های گذشته دانشگاه‌های ایران در رده نخست کشور‌های منطقه قرار داشت، حالا در رده بندی ۲۰۲۵ دانشگاه‌های کشورمان دچار افت شده‌اند و جایگاه اول منطقه را به کشور عربستان واگذار کرده‌ایم. در شرایطی که کشورمان از منظر کمیت و تعداد دانشگاه با کشور پر جمعیتی همچون چین در رقابت است، اما از منظر کیفیت در رده‌بندی‌های جهانی چندان وضع مناسبی ندارد و با وجود اینکه تعداد دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی تایمز ۲۰۲۵ افزایش یافته‌است؛ رتبه بین‌المللی ۲۰ دانشگاه دچار افت شده، تنها رتبه پنج دانشگاه بهبود یافته‌است و رتبه ۵۵ دانشگاه ثابت مانده‌است.
سال‌هاست که تحصیلات دانشگاهی نمی‌تواند جوانان را به شغل بهتر سوق داده و مسیر زندگی‌شان را روی روال بیندازد. بر این اساس طبق آمار‌ها در تابستان ۱۴۰۳ سهم جمعیت بیکار فارغ التحصیل آموزش عالی از کل بیکاران ۹/۴۳ درصد بوده‌است. این رقم نسبت به فصل مشابه سال قبل۱/ ۱ درصد افزایش داشته‌است. با این اوصاف، تجدید‌نظر در سیاست توسعه کمی دانشگاه‌ها و تمرکز بر ارتقای کیفی آنها ضرورتی است که به تعویق انداختن آن موجب‌شده تا کشور عربستان سعودی در حوزه کیفیت دانشگاه‌هایش در رتبه‌بندی‌های جهانی از ایران جلو بزند!
بیکار با‌سواد، بیکار بیسواد!
ایده دهه هفتادی «بیکار با سواد بهتر از بیکار بیسواد است» سال‌هاست همچنان اصلی‌ترین معضل کشور شده است. هر چند تب مدرک‌گرایی سرد شده و آمار‌های کنکور و همچنین افرادی که در کنکور انتخاب رشته می‌کنند و به دانشگاه می‌روند، هر سال کمتر می‌شود و دیگر رقابت پشت کنکوری‌ها فقط برای برخی رشته‌ها مثل پزشکی و دانشگاه‌های برتر کشور است، اما هنوز هم آمار بالای فارغ‌التحصیلان بیکار در کنار اینکه حاکمیت دنباله‌دار فرهنگ تحصیلات دانشگاهی میانبر موفقیت را به تصویر می‌کشد، از ناتوانی دانشگاه‌های کشور برای توسعه فردی و اجتماعی جامعه حکایت دارد. بدین معنا که دانشگاه‌ها نمی‌توانند افراد متخصصی را تربیت کنند که هم در زندگی فردی بتوانند لااقل در حوزه تحصیلات شغلی برای خود دست و پا کنند و هم در نگاه کلان و حوزه‌های اجتماعی بتوانند گرهی از کشور باز کنند و چرخ‌های صنعت و دانش کشور را بچرخانند.
حرکت بر خلاف برنامه هفتم
نظام‌های رتبه‌بندی جهانی یکی از ابزار‌های مهم برای سنجش کیفیت آموزش عالی و پژوهش کشور‌ها در سطح بین‌المللی هستند. به همین‌خاطر هم در برنامه هفتم توسعه تأکید شده‌است که تعداد دانشگاه‌های ایران با رتبه زیر ۵۰۰ در یکی از نظام‌های معتبر بین‌المللی باید به ۲۰دانشگاه افزایش یابد. با وجود این، در رتبه‌بندی شانگهای که بیشتر بر پژوهش‌های با کیفیت و جوایز بین‌المللی تمرکز دارد، تنزل جایگاه داشته‌ایم و سیاستگذاریهای غلط سبب شد جایگاه اول ایران از دست برود و در حال حاضر در رتبه‌بندی‌های کیو اس و شانگهای به جایگاه سوم و در رتبه‌بندی تایمز به جایگاه دوم برسد.
بر این اساس هر چند کشورمان دانشگاه‌های زیادی در نظام‌های رتبه‌بندی به ویژه رتبه‌بندی تایمز دارد، ولی در کل تعداد دانشگاه‌های با رتبه زیر ۵۰۰ آن اندک است. ترکیه در رتبه‌بندی کیو اس موفقیت بیشتری در دانشگاه‌های با رتبه کمتر از ۵۰۰ کسب کرده‌است و در تایمز از نظر تعداد دانشگاه‌ها پیشتاز است.
تنزل جایگاه در شانگهای
آخرین ویرایش رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان (شانگهای ۲۰۲۵) مرداد ماه ۱۴۰۴ منتشر شد. در این رتبه‌بندی هزار دانشگاه برتر جهان معرفی شده‌است. این نظام رتبه‌بندی از شش سنجه برای رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان استفاده می‌کند و دانشگاه‌ها را بر اساس تعداد دانش‌آموختگان برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد اعضای هیئت‌علمی برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد مقالات منتشرشده در مجلات نیچر و ساینس، تعداد پژوهشگران پر استناد انتخاب‌شده توسط مؤسسه کلاریویت، تعداد مقالات نمایه‌شده در نمایه استنادی علوم و علوم اجتماعی وب آو ساینس و سرانه عملکرد دانشگاهی رتبه‌بندی می‌کند.
در رتبه‌بندی شانگهای ۲۰۲۵، تنها شش دانشگاه ایرانی حضور دارند و بررسی روند تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این نظام رتبه‌بندی حاکی از روند نزولی دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی شانگهای است؛ به طوری که در این سال‌ها تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این فهرست نصف شده‌است. ایران که زمانی رتبه اول از نظر تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی شانگهای داشت، حالا به جایگاه سوم در بین این سه کشور سقوط کرده و عربستان که در گذشته رتبه سوم بود، حالا توانسته پیشتاز رتبه‌بندی کیو اس در منطقه باشد.
روند نزولی تعداد دانشگاه‌های ایرانی حاضر در رتبه‌بندی شانگهای از سال ۲۰۱۹ ادامه دارد. در تازه‌ترین رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های جهان (شانگهای - سال ۲۰۲۵) عربستان توانسته با داشتن ۱۳ دانشگاه در فهرست هزار دانشگاه برتر، از ایران پیشی بگیرد، همچنین جایگاه ترکیه با حفظ ۱۱دانشگاه در این رتبه‌بندی از ایران بالاتر است. ایران فقط شش دانشگاه (علوم پزشکی تهران، تهران، تربیت مدرس، علوم پزشکی شهید بهشتی، شریف و علوم پزشکی ایران) در میان هزار دانشگاه برتر جهان دارد. در بین دانشگاه‌های ایرانی حاضر در رتبه‌بندی شانگهای دانشگاه‌های تهران و علوم پزشکی تهران بهترین جایگاه را دارند و رتبه ۴۰۱- ۵۰۰ را کسب کرده‌اند و تنها همین دو دانشگاه ایرانی رتبه زیر ۵۰۰ را کسب کرده‌اند.
در همین بازه زمانی تعداد دانشگاه‌های عربستان در رتبه‌بندی شانگهای بیش از سه برابر افزایش داشته‌است و از چهار دانشگاه در سال ۲۰۲۰ به ۱۳ دانشگاه در سال ۲۰۲۵ رسیده‌است. این کشور چهار دانشگاه با رتبه زیر ۵۰۰ دارد.
ترکیه هم در فهرست رتبه‌بندی اخیر شانگهای ۱۱دانشگاه دارد. تعداد دانشگاه‌های این کشور در این رتبه‌بندی در شش سال اخیر در نوسان بوده و در سال‌های مختلف بین ۸ تا ۱۱ دانشگاه در این فهرست داشته است. این کشور در رتبه‌بندی شانگهای دانشگاه با رتبه زیر ۵۰۰ ندارد.
افزایش کمیت و کاهش کیفیت در تایمز
آخرین ویرایش رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی تایمز اکتبر ۲۰۲۴ منتشر و بیش از ۲ هزار مؤسسه رتبه‌بندی شدند. این نظام رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان را بر اساس ۱۸ شاخص در پنج حوزه کلیدی آموزش، محیط پژوهشی، کیفیت پژوهش، مشارکت صنعت و چشم‌انداز بین‌المللی رتبه‌بندی می‌کند.
در این رتبه‌بندی ۸۱ دانشگاه ایرانی حضور دارند. بررسی روند تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی تایمز نشان می‌دهد که تعداد دانشگاه‌های ایران در این نظام رتبه‌بندی همواره در حال افزایش بوده‌است. بخشی از افزایش تعداد دانشگاه‌های ایران در این رتبه‌بندی را می‌توان به بزرگ‌تر شدن فهرست نظام رتبه‌بندی تایمز نسبت داد. این نظام رتبه‌بندی تا سال ۲۰۱۵ تنها فهرست ۴۰۰ دانشگاه برتر دنیا را منتشر می‌کرد ولی از سال ۲۰۱۶ این فهرست به تدریج بزرگ‌تر شد، تا امروز که ۲ هزار و ۹۲ مؤسسه در فهرست رتبه‌بندی تایمز حضور دارند.
در بین دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی تایمز، دانشگاه صنعتی شریف با بازه رتبه ۳۰۱هزارو۳۵۰ بهترین دانشگاه ایران است و پس از آن دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، علوم پزشکی کرمانشاه و تهران، پنج دانشگاه ایران هستند که رتبه زیر ۵۰۰ کسب کرده‌اند.
بررسی تعداد دانشگاه‌های عربستان و ترکیه؛ در رتبه‌بندی تایمز ۲۰۲۵ نشان می‌دهد که ترکیه ۹۱ دانشگاه در این فهرست دارد. سه دانشگاه این کشور رتبه زیر ۵۰۰ دارند. عربستان نیز ۲۹ دانشگاه در رتبه‌بندی تایمز دارد و هفت دانشگاه آن رتبه زیر ۵۰۰ را کسب کرده‌اند.
به طور کل ایران از نظر تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی تایمز جایگاه دوم را در بین این سه کشور کسب کرده‌است؛ ولی عربستان از نظر تعداد دانشگاه‌های با رتبه زیر ۵۰۰ پیشتاز است.
۱۱ دانشگاه ایرانی در کیو اس
آخرین ویرایش رتبه‌بندی کیو اس (QS ۲۰۲۶) هم اواخر خردادماه ۱۴۰۴ (ژوئن ۲۰۲۵) با رتبه‌بندی بیش از هزارو۵۰۰ مؤسسه از سراسر جهان منتشر شد. این نظام رتبه‌بندی مؤسسات را بر اساس شهرت علمی، ارزیابی کارفرمایان، نسبت اعضای هیئت علمی به دانشجو، میزان استناد به اعضای هیئت‌علمی، نسبت اساتید بین‌المللی، نسبت دانشجویان بین‌المللی، شبکه پژوهش بین‌المللی، اشتغال فارغ‌التحصیلان و پایداری ارزیابی رتبه‌بندی می‌کند.
در این رتبه‌بندی ۱۱دانشگاه از ایران حضور دارند. بررسی روند تعداد دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی کیو اس نشان می‌دهد که در سه سال اخیر تعداد دانشگاه‌های ایرانی با روندی آهسته در حال افزایش است. از بین ۱۱دانشگاه ایرانی حاضر در فهرست رتبه‌بندی کیو اس، چهار دانشگاه تهران، صنعتی‌شریف، صنعتی امیرکبیر و علم و صنعت ایران، رتبه زیر ۵۰۰ را کسب کرده‌اند و دانشگاه تهران با رتبه ۳۲۲ صدر‌نشین دانشگاه‌های ایران است. در رتبه‌بندی کیو اس در میان این سه کشور ایران رتبه سوم را از نظر تعداد دانشگاه‌های حاضر در این رتبه‌بندی دارد.
در نهایت اینکه ایران از جایگاه اول منطقه در تولید مقالات علمی فاصله گرفته‌است و رتبه جهانی کشور از ۱۵ به ۱۷ تنزل یافته است. بی‌تردید بخشی از این ماجرا به تحریم و محدودیت‌های ناشی از آن باز می‌گردد. با وجود این، سیاستگذاریهای کلان کشور باید روی توسعه کیفی دانشگاه‌ها متمرکز شود تا بتواند جایگاه علمی در شأن ایران و ایرانی را حفظ کرده و ارتقا دهد.
