جوان آنلاین: انتشار عکس‌های مربوط به دوره قاجاریه که اخیراً از سوی مجموعه کاخ گلستان انجام گرفت از چند جهت سؤال برانگیز شد؛ اول اینکه چرا این تصاویر تا به حال و پس از این همه سال منتشر نشده و در معرض انظار عمومی قرار نگرفته است. جالب است که جامعه ایران بیشترین تصویری که از قاجاریه در ذهن دارد به آثار نمایشی، چون هزاردستان یا فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما و آثاری از این دست باز می‌گردد و نیز تصاویری محدود از شاهان قاجار درحالت انفرادی مقابل دوربین قرار گرفته‌اند و تصاویر دیگر از دوره قاجاریه بسیار محدود بوده است.
با این‌حال، آرشیوی از عکس‌های واقعی که بتواند تصویری حقیقی‌تر از دوران قاجار ترسیم کند یک حلقه مفقوده در این ارتباط بوده است، چه اینکه برخی معتقدند چه بسا اراده‌ای نیز برای مکتوم ماندن این تصاویر وجود داشته باشد، چراکه تصاویر واقعی از دوره ناصری تا اندازه‌ای می‌تواند بخشی از شکوه و عظمت دوران ناصری در ایران را در افکار عمومی بازنمایی کند و این چیزی نیست که برخی جریانات و نحله‌های فکری تمایلی به آن داشته باشند. گویا این روند که دوره قاجاریه همچنان به عنوان نماد عقب ماندگی در ذهن ایرانیان باقی بماند و شاهان قاجار صرفاً در حرمسرا‌ها و مشغول به زنان و تلخک‌ها معرفی شوند، برای عده‌ای اهمیت راهبردی دارد. چه اینکه در سال‌های اخیر شبکه‌های معاند خارجی طرفدار سلطنت مثل من و تو تلاش زیادی در سفیدنمایی از پهلوی و شکوهمند نشان دادن این دوران از خود نشان دادند و در داخل نیز تولید آثاری، چون جیران که نگاهی تک بعدی از قاجار ارائه داد و شاه قاجار را بیشتر مشغول به حرمسرا نشان داد، به این ذهنیت عمومی در میان جامعه ایران بیش از پیش دامن زد. به هر روی انتشار تصاویر تازه از دوره قاجاریه با نگاهی خوش‌بینانه موضوعی در نوع خود جالب و مثبت تلقی می‌شود و می‌توان این مطالبه را داشت که باقی مجموعه تصاویر از این دوران نیز در معرض دید انظار عمومی و نیز اهالی علم و فرهنگ و پژوهش قرار بگیرد. هر چند این تلقی نیز وجود دارد که چه بسا تصاویر منتشر شده از آن دوران به شکل گزینش شده منتشر شده باشد. برای مثال گفته می‌شود در بخش قابل توجهی از این آثار مردان کوتوله به چشم می‌خورند و همین باعث شده چنین گمان شود که کوتاهی قد افراد در دوران قاجار یک بیماری رایج بوده است! همین مورد می‌تواند به تلقی گزینشی بودن این مجموعه آثار دامن بزند.
تصاویر بیشتری منتشر می‌شود
کاخ گلستان رسماً اعلام کرده که قرار است آلبوم‌های عکس بیشتری از عکسخانه کاخ گلستان در راستای خدمت‌رسانی به پژوهشگران، مورخان و عموم علاقه‌مندان به میراث فرهنگی کشور، آن هم با کیفیت بالاتر منتشر شود. آرشیو عکس‌هایی که به گفته آفرین امامی، مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان تعداد آن‌ها بیش از ۶۰ هزار قطعه است و در فاز نخست حدود ۴ هزار تصویر اسکن‌شده با کیفیت مطلوب در دسترس عموم قرار خواهد‌گرفت. به اعتقاد برخی کارشناسان، در موزه‌داری جدید اعتبار موزه با داشته‌های ندیده آن نیست، بلکه به دیده‌هایی است که بیشتر مورد پژوهش قرار گرفته‌اند و اعتبار افزوده بیشتری به دست آورده‌اند. انتشار عکس‌های کاخ گلستان را هم می‌توان کسب ارزش افزوده و اعتبار بالاتر برای این مجموعه ثبت‌شده جهانی دانست. ضمن اینکه شعار امسال شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) «موزه‌ها برای آموزش و پژوهش» است.
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان در تشریح اهمیت ۳ هزار عکس منتشر شده از دوران قاجار معتقد است «از آنجا که پس از حدود یک سال و اندی از ابداع صنعت عکاسی در جهان، این صنعت به ایران وارد شده است، این عکس‌ها از نظر قدمت و تکنیک‌های نخستین عکاسی قابل توجه و بررسی هستند».
فیلم‌های ۳۵ میلیمتری
وی در پاسخ به این سؤال که اهمیت آرشیو عکس‌های کاخ گلستان در چیست، به فارس می‌گوید:
این مجموعه یکی از کهن‌ترین مجموعه‌های تصاویر تاریخی جهان است که با توجه به پژوهش‌های صورت‌گرفته در دهه‌های گذشته، پس از مجموعه تصاویر تاریخی قصر ویندزور در انگلستان، دومین مجموعه عظیم و مهم و قدیمی تصاویر تاریخی جهان به شمار می‌آید. از آنجا که پس از حدود یک سال و اندی از ابداع صنعت عکاسی در جهان، این صنعت به ایران وارد شده است، این عکس‌ها از نظر قدمت و تکنیک‌های نخستین عکاسی قابل توجه و بررسی خواهند بود. به جز این، چون بخشی از این تصاویر توسط ناصرالدین شاه قاجار گرفته یا توصیف شده است، بر اهمیت این مجموعه‌خواهد افزود. در این مجموعه علاوه بر عکس‌نگاتیو‌های پایه شیشه‌ای و تصاویر تاریخی، مجموعه‌ای از فیلم‌های ۳۵ میلیمتری قدیمی که سرآغاز تاریخ سینمای ایران و خاورمیانه به شمار می‌آید، نگهداری می‌شود و این مجموعه را منحصر به فرد کرده است.
تصاویری بیانگر زندگی ایران و ایرانی در عصر گذشته
امامی درباره اینکه آیا تاکنون پژوهش‌هایی روی عکس‌های قاجاری آرشیو کاخ گلستان انجام گرفته است و چه نکات اجتماعی و فرهنگی از آن‌ها استنباط می‌شود و اینکه این پژوهش‌ها قابل دسترس است، این‌گونه توضیح می‌دهد:
استفاده مداوم پژوهشگران، هنرمندان، فیلم‌سازان و اصحاب هنر و فرهنگ از این مجموعه در سال‌های گذشته ثمرات فراوانی درحوزه‌های مختلف فرهنگی کشور داشته و همچنین یکی از دستاورد‌های این مجموعه ساخت سریال‌های تاریخی و فیلم‌های سینمایی از دهه ۱۳۶۰ به این سو است که با استفاده از این تصاویر و مجموعه‌ها صورت پذیرفته و هنوز ادامه دارد. کتاب‌هایی همچون گنج پیدا، تکیه دولت، عکس‌های تعزیه در ایران در دوره قاجار، تصاویر قومس، تصاویر قم، مجموعه تصاویر مازندران در آلبوم‌خانه سلطنتی، ناصرالدین شاه عکاس، تهرانی که بود و تهرانی که هست، آلبوم‌خانه کاخ گلستان، سیمای تهران در دو مجلد و ده‌ها عنوان پژوهشی دیگر که در دهه‌های اخیر چاپ شده و در حوزه بصری نیز با بررسی‌های مداوم و همیشگی فیلم‌سازان و هنرمندان از تصاویر آلبوم‌خانه محصولات هنری فاخری ایجاد گردیده است. از آنجا که موضوعات متنوع پژوهشی و فرهنگی در این تصاویر حاوی داد‌ه‌های مهمی درباره معماری، شهرسازی، مردم‌شناسی، رجال‌شناسی، طبیعت‌گردی و جغرافیای سیاسی و اجتماعی ایران عصر قاجار هستند، از این حیث از اهمیت بسیار بالایی برای انجام پروژه‌های پژوهشی برخوردارند. این تصاویر بیانگر زندگی ایران و ایرانی در عصر گذشته و سده‌های پیشین است و از آنجا که در دوران ورود این صنعت به ایران، رفته رفته مدرنیته نیز به زندگی ایرانی وارد شده، پس می‌توان نتیجه گرفت که این تصاویر و عکس‌های تاریخی به خوبی نمایشگر آغاز مدرنیته و تغییرات سیاسی و اجتماعی در قرن نوزدهم و بیستم این منطقه و جهان پیرامونی هستند.
۶۱ هزار سند تصویری و نگاتیو در آلبوم‌خانه
به گفته مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان در این عکس‌ها روابط بین‌المللی و ارتباطات اجتماعی خارجی با دنیای ایرانی به خوبی قابل مشاهده است. این مجموعه که همواره در کار‌های پژوهشی پیش‌قدم بوده و کارنامه آن به‌خصوص در سال‌های اخیر نمایانگر اهتمام به امر پژوهش و فرهنگ و احترام به حقوق پژوهشگران بوده است، در امر تسهیل برای پژوهش به مانند گذشته پیش‌قدم خواهد بود.
امامی در پاسخ به اینکه تعداد عکس‌های آرشیو کاخ گلستان چه تعداد است، و چه تعداد ازآن‌ها قرار است در آینده منتشر شود و در دسترس عموم قرار گیرد می‌گوید: درمجموعه آلبوم‌خانه، قریب به ۶۱ هزار سند تصویری و نگاتیو‌های پایه شیشه‌ای شامل عکس‌های تاریخی که با تکنیک‌های متفاوت عکاسی، لیتوگرافی‌های متعدد، فیلم‌های سی و پنج میلیمتری سینمایی (آپاراتی) تهیه شده‌اند و انواع دوربین و لوازم عکاسی و قریب به ۱۲۰۰ عدد آلبوم وجود دارد. با توجه به سیاستگذاری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و به تبع آن معاونت میراث فرهنگی و همچنین به محض ایجاد بستر‌های مناسب، در فاز نخست حدود ۴ هزار تصویر اسکن‌شده با کیفیت، مطابق با دستورالعمل عکاسی و تصویربرداری آثار و اشیای تاریخی (تحت نظارت علمی و فنی اداره کل موزه‌ها) مورد استفاده و دسترس عموم قرار خواهد‌گرفت. بی‌شک این تصاویر به پیوست اطلاعات پژوهشی و خود یک مرجع اطلاعاتی برای تمام پژوهشگران و علاقه‌مندان خواهد بود. در سال‌های گذشته نیز بیش از نیمی از نفایس و نسخ خطی کتابخانه کاخ گلستان اسکن شده و به محض بسترسازی مناسب با نظارت اداره کل موزه‌ها از طریق سایت مجموعه مورد دسترسی و استفاده قرار خواهد گرفت.
دیجیتال‌سازی و فهرست نویسی اسناد کاخ گلستان
به گفته امامی آلبوم‌های مشهور به «سایه» موجود در کاخ گلستان در واقع اسکن نسخه چاپ شده حاصل از عکاسی صورت گرفته دهه‌های قبل با دوربین‌های عکاسی با فیلم‌های ۱۳۵ میلی متری است. همچنین در حال حاضر دیجیتال‌سازی و فهرست‌نویسی مجموعه اسناد کاخ گلستان، در اولویت و دستور کار قرار گرفته و در دست اقدام است. در مرحله نخست این فاز ۷۰ هزار سند دیجیتال‌سازی‌می‌شود. همچنین دسترسی به این اسناد پس از فهرست‌نویسی به صورت طبقه بندی و با رعایت ضوابط و مقررات و به همراه اطلاعات پژوهشی و پس از بسترسازی مناسب در اختیار پژوهشگران قرار خواهد گرفت. ناگفته نماند نسخه دیجیتال با کیفیت ۲۲ هزار برگ سند تاریخی با کیفیت بالا در سال گذشته تهیه شده است که فهرست‌نویسی آن از برنامه‌های امسال مجموعه است و پس از طبقه‌بندی با رعایت ضوابط و مقررات در دسترس علاقه‌مندان و پژوهشگران قرار خواهد گرفت، که می‌تواند گام بزرگی در دسترسی به اسناد تاریخی باشد. در هرحال در‌های مجموعه جهانی کاخ گلستان به روی پژوهشگران باز است، اگرچه تاکنون دسترسی دیجیتال به طور حرفه‌ای به پژوهشگران داده نشده، اما سرویس‌دهی به پژوهشگران به‌طور مداوم و مستمر در حال انجام و در حال ارتقا است.
