جوان آنلاین: تیر ۱۳۹۸ بود که جنگل هیرکانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید؛ روزی که به همه دنیا اعلام شد این زیست بوم، نه فقط برای ایران، بلکه برای کل کره زمین بوده و همگان در حفظ این اکوسیستم ارزشمند باید بکوشند. با این اوصاف آمارهای رسمی چیز دیگری را نشان میدهد و با اینکه گستره جنگلهای هیرکانی در ایران بیش از ۵۵ هزار کیلومتر میباشد، اما تقریباً نیمی از این پوشش جنگلی به دلایل مختلف طبیعی و انسانی از بین رفته است. برخی گزارشها هم از تخریب و محو ۲۵ هزار هکتار در سال بهدلیل تغییر کاربری، ویلاسازی، بهرهبرداری چوب، قاچاق چوب و زمینخواری خبر میدهند. در همین راستا و با اینکه هنوز آمار دقیقی از خسارات آتش سوزی جنگل «الیت» در مازندران منتشر نشده است، اما گزارشها نشان میدهند دهها هکتار از پوشش گیاهی، درختان کهنسال و نهالها، لایه حاصلخیز خاک و زیستگاه جانوری در این آتشسوزی آسیب دیده است.
قدمت جنگلهای هیرکانی به ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال پیش برمیگردد و در دوران سوم زمینشناسی شکل گرفتهاند. این جنگلها در نواحی شمالی ایران، از استان گلستان در غرب تا استان گیلان و مازندران در شرق، در امتداد رشته کوههای البرز قرار دارند. موقعیت جغرافیایی خاص این جنگلها که در نزدیکی سواحل دریای خزر و در دامنههای البرز قرار دارند، تأثیر زیادی بر تنوع زیستی و ویژگیهای اکولوژیکی آنها داشته است. این جنگلها با تاریخچه طولانی خود، بهعنوان یکی از ذخایر طبیعی باستانی و ارزشمند ایران شناخته میشوند؛ اکوسیستمی که نام «موزه زنده طبیعت» بیشتر برازنده آن است، زیرا زیستگاه هزاران گونه گیاهی و جانوری و ذخیرهای بینظیر از تنوع زیستی است. این زیست بوم در طول تاریخ با خطرات زیادی مواجه بوده، اما هر بار خودش توانسته است با بازآفرینی راه زندگی را ادامه دهد. با این اوصاف و با ورود انسانها و هجوم بیمحابایش دیگر توانی برای مقاومت هیرکانی نمانده است. تغییر کاربری، بهرهبرداریهای ناپایدار و از همه مهمتر، آتشسوزیهای عمدی و غیرعمدی طاقت این جنگل را طاق کرده است. در آخرین مورد حادثه آتشسوزی جنگل الیت مازندران، چنان دل آزار بود که واکنشهای زیادی را برانگیخت و نهایتاً با راهاندازی پویشی به نام «حفاظت از هیرکانی» همه ایران را مسئول نگهداری و نگهبانی از این زیست بوم جهانی کرد.
الیت، بهانهای دوست داشتنی
آتشسوزی الیت با اینکه فاجعهای بزرگ رقم زد، اما پیام مهمی به تمام ایران فرستاد و آن هم اینکه هیچ استانی تنها نیست و مسئولیت مراقبت از کوه، جنگل، رود، ساحل و دریا وظیفهای عمومی است.
بر همین اساس از چند روز پیش «پویش حفاظت از جنگلهای هیرکانی» در فضای مجازی شروع و با همه گیر شدن آن در عمل حرکتی عظیم و مردمی راه افتاد. حالا شهروندان میدانند قرار نیست فقط آتشی را خاموش کنند بلکه برای مراقبت دائمی و مسئولانه از همه جنگلها به میدان میآیند.
مرتضی قرهداغی، کارشناس محیط زیست با بیان اینکه جمعیت بسیار بالا و منحصربهفردی از گونههای جانوری، پرندگان، پستانداران و چرندگان در کنار بیش از ۳ هزار و ۲۰۰ گونه گیاه زراعتی و وحشی در جنگلهای هیرکانی زیست میکنند که محافظت از آنها یک تکلیف عمومی است، میگوید: «در روزهایی که آتش به جان الیت افتاده بود، فیلمهایی بیرون آمد که صدای ناله حیوانات و جانوران در آن شنیده میشد. این اتفاق دل هر انسانی را خون میکرد که چطور با یک بیمبالاتی این موجودات زنده در حال سوختن و از دست دادن محل زندگی خود هستند. آنطور که یونسکو اعلام کرده است، این جنگل با گونههایی از جنس درختانی مانند شمشاد، ممرز، راش و انجیلی و جانورانی، چون خرس، پلنگ، گربه وحشی، انواع پرندگان و پستانداران متعدد یک اکوسیستم بینظیر را تشکیل داده است.»
وی با اشاره به عوامل تخریب هیرکانی توضیح میدهد: «انسان نقش اول را در این ویرانگری بر عهده دارد که به صورتهای مختلف از جمله سهلانگاری، آتشافروزی عمدی، گردشگری بیضابطه، ساخت ویلا و تغییر کاربری در کنار تغییرات اقلیمی و خشکسالیهای ترکیبی با سرعت پیش میرود.»
قرهداغی میافزاید: «سوختن یک جنگل ضرر به همه دنیاست، پس باید قبل از هر چیز با حذف هرگونه استثنا و مجازات سنگین برای متخلفان، قوانین سختگیرانهای برای تغییر کاربری اراضی جنگلی اعمال شود و در کنار آن نظارت درست و شفافی بر ویلاسازی و احداث جاده و حتی گردشگری در مناطق جنگلی صورت گیرد.»
تأثیر بر منابع آب و خاک
جنگلهای هیرکانی که به عنوان یکی از قدیمیترین و باارزشترین اکوسیستمهای جنگلی جهان شناخته میشوند، نقش بسیار مهمی در حفظ و تعادل آب و هوا دارند. این جنگلها با پوشش گیاهی متراکم و تنوع بالای گونهها قادرند مقادیر زیادی دیاکسیدکربن را از جو جذب و به کاهش اثرات تغییرات اقلیمی کمک کنند. علاوه بر این با حفظ رطوبت در خاک، مانع از بروز خشکسالیهای شدید میشوند و از طریق تبادل حرارتی، دمای محیط را تنظیم میکنند. این ویژگیها موجب میشود جنگلهای هیرکانی نقشی کلیدی در تعدیل شرایط آب و هوایی و حفظ تعادل زیستمحیطی ایفا کنند.
به گفته قرهداغی، کارشناس محیط زیست، جنگلهای هیرکانی تأثیر عمیقی بر منابع آب و خاک دارند. این جنگلها با پوشش گیاهی انبوه خود به جلوگیری از فرسایش خاک کمک و از شسته شدن خاک توسط بارانهای سنگین جلوگیری میکنند. ریشههای درختان جنگل هیرکانی به تثبیت خاک و حفظ ساختار آن کمک میکنند و مانع از فرسایش سطحی میشوند. علاوه بر این به عنوان یک فیلتر طبیعی، آب باران را جذب و به حفظ منابع آب زیرزمینی کمک میکنند. این جنگلها همچنین در ایجاد چرخه طبیعی آب، از جمله تبخیر و تراکم رطوبت نقش دارند که موجب تأمین و پایداری منابع آب در مناطق اطراف میشود.
پویشهای مردمی نیازمند تجهیزات ملی
به جرئت میتوان گفت یکی از مهمترین اتفاقات سالهای اخیر برای مراقبت از محیط زیست راهاندازی پویشهای مردمی و به مشارکت گرفتن نیروها در روستاهاست که گام مؤثری در جهت حفظ این موهبتهای الهی در تمام نقاط ایران است.
البته فقط ورود مردم و حضور آنها درمیدان کافی نیست و اگر پویش حفاظت از هیرکانی با حضور درست دولتمردان و سازمانها و نهادهای مسئول همراه شود، به الگویی برای دیگر اقدامات تبدیل میشود. در این بین، برنامهریزی درست، جامع و کارآمد، تأمین منابع و تجهیزات مورد نیاز و ارائه گزارشهای ماهانه و سالانه از وضعیت منابع طبیعی، راه را بر هر اشتباه و دست درازی و تخریبی میبندد.
در حال حاضر در استانهای شمالی و به ویژه مازندران مردم میگویند آماده تشکیل و آموزش «تیم واکنش سریع» در تمام شهرستانهای جنگلی هستند، اما حتماً باید تجهیزات اطفای حریق مثل آتش خاموشکنهای یک نفره، هواپیما و بالگردهای آبپاش استاندارد، در کنار استقرار تانکر آب و لباس ایمنی برای نیروها در دسترس باشد.
ضمن اینکه تجربه دیگر کشورها نشان میدهد استفاده از فناوری ماهوارهای، پهپاد و GIS برای رصد مداوم پوشش جنگلی و ردیابی حریق اجازه نخواهد داد شعلهای کوچک به شرارههایی عظیم تبدیل شود.
تمام ماجرا این است که بهرهمندی از استانداردهای بینالمللی در مدیریت جنگلها که بر پایه استفاده پایدار و حفاظت جدی است، علاوه بر حفظ جنگلهای بومی، راه را برای احیای دوباره زیست بومهای بزرگی مثل هیرکانی هموار میکند.
