جوان آنلاین: در حالی که متقاضیان دریافت وام حمایتی برای راه‌اندازی نیروگاه خورشیدی خانگی در صف‌های طولانی بانک‌ها و پیچ‌وخم‌های اداری سرگردان شده‌اند، یک سؤال کلیدی به حاشیه رفته است. آیا این طرح فقط یک طرح اقتصادی برای توانمندسازی خانوارهاست یا یک ضرورت راهبردی برای امنیت ملی. مصطفی رجبی مشهدی، سخنگوی صنعت برق به تازگی با اشاره به ثبت‌نام بیش از ۱۵۰هزار متقاضی، هدف طرح را «مشارکت مردم در حل ناترازی برق» اعلام کرده است، اما کارشناسان پدافند غیرعامل هشدار می‌دهند که هر روز تأخیر در اجرای طرح «انرژی خورشیدی مردمی»، به معنای بازگذاشتن پنجره آسیب‌پذیری شبکه برق کشور در برابر تهدیدات آینده است؛ شبکه‌ای که با بیش از ۸۰درصد وابستگی به گاز، به شدت متمرکز و شکننده است.
وابستگی نگران کننده به منابع گاز
نگاهی به ساختار تولید انرژی در ایران، یک واقعیت نگران‌کننده را آشکار می‌کند. براساس آخرین آمار وزارت نیرو، بیش از ۹۰ درصد برق کشور از سوخت‌های فسیلی تأمین می‌شود که سهم نیروگاه‌های حرارتی از این میان بیش از ۸۳ درصد است. این وابستگی شدید به گاز، پاشنه‌آشیل امنیت انرژی ایران محسوب می‌شود. هرگونه تهدید نظامی علیه تأسیسات گازی، اختلال در خطوط انتقال به دلیل حوادث طبیعی یا فنی یا حتی افت فشار گاز در زمستان‌های سرد می‌تواند به سادگی به دومینوی خاموشی در سراسر کشور منجر شود.
این همان «آسیب‌پذیری ساختاری» است که کارشناسان از آن سخن می‌گویند؛ ضعفی که تنها با تنوع‌بخشی به سبد انرژی و مهم‌تر از آن تمرکززدایی از تولید می‌توان بر آن غلبه کرد. علی‌آبادی، وزیر نیرو خود بر این نکته صحه گذاشته و پیش‌بینی کرده است: «تقویت تولید پراکنده برق، به‌ویژه در نیروگاه‌های خورشیدی خانگی، نه تنها تاب‌آوری شبکه برق را افزایش می‌دهد، بلکه امنیت انرژی کشور را تضمین می‌کند.» در چنین ساختار متمرکزی، یک تهدید نقطه‌ای می‌تواند به یک بحران ملی تبدیل شود.
راه‌حل روی بام‌ها
راهکار، همانطور که وزیر نیرو اشاره می‌کند روی پشت‌بام خانه‌هاست. نیروگاه‌های خورشیدی کوچک پنج کیلوواتی، فقط ابزاری برای درآمدزایی نیستند؛ آنها واحد‌های تشکیل‌دهنده یک «شبکه دفاعی غیرمتمرکز» هستند. وقتی صد‌ها هزار خانه به نیروگاه‌های کوچک خورشیدی مجهز شوند، ایران از یک شبکه آسیب‌پذیر با چند نیروگاه غول‌پیکر، به یک شبکه مقاوم و توزیع‌شده با هزاران نقطه تولید کوچک بدل خواهد شد؛ شبکه‌ای که نه تحریم و نه حملات هدفمند نمی‌تواند آن را به سادگی فلج کند.
علاوه بر مزیت راهبردی، منطق اقتصادی طرح نیز قدرتمند است. هر یک مگاوات برق خورشیدی به‌طور متوسط سالانه معادل ۴۰۰ هزار مترمکعب در مصرف گاز طبیعی صرفه‌جویی می‌کند. این یعنی با تولید تنها هزار مگاوات برق خورشیدی (معادل ۲۰۰ هزار نیروگاه پنج کیلوواتی)، می‌توان سالانه ۴۰۰ میلیون مترمکعب گاز را آزاد کرد؛ گازی که به جای سوزانده‌شدن، می‌تواند به صنایع ارزش‌آفرین مانند پتروشیمی و فولاد تزریق شده یا صادر شود و ارزش افزوده چند برابری برای اقتصاد کشور به ارمغان بیاورد. هر خانه‌ای که سقف خود را به یک نیروگاه کوچک تبدیل می‌کند، در عمل بخشی از زنجیره بزرگ امنیت انرژی کشور را تقویت کرده است.
گره کور فعلی از وعده تا عمل
با وجود این اهمیت راهبردی و اقتصادی، طرح در عمل با یک مانع بزرگ روبه‌رو شده است. گزارش‌های میدانی از سراسر کشور حاکی از آن است که متقاضیان به خصوص اقشار کم‌درآمد تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی که مخاطبان اصلی این طرح معرفی شده‌اند، در مرحله دریافت وام با مشکلات جدی مواجهند. ایسنا در گزارشی میدانی از استان خراسان رضوی نوشت: «متقاضیان از درخواست ضامن‌های متعدد ازسوی بانک‌ها، عدم هماهنگی بین شرکت توزیع، پیمانکار و بانک و طولانی شدن فرآیند به ستوه آمده‌اند.» یکی از متقاضیان گفته است: «شش ماه است که دوندگی می‌کنم، اما هنوز خبری از وام نیست.»
این مشکل تنها به یک استان محدود نمی‌شود. گزارش‌ها حاکی از آن است که بانک‌ها همکاری لازم را ندارند، فرآیند پرداخت تسهیلات بسیار کند و فرسایشی است، این در حالی است که هزینه نصب یک نیروگاه پنج کیلوواتی حدود ۱۸۰ میلیون تومان برآورد می‌شود و بدون تسهیلات کم‌بهره، در عمل بخش بزرگی از جامعه هدف، توان مشارکت در این طرح ملی را نخواهند داشت.
طرح توسعه نیروگاه‌های خورشیدی خانگی، آزمونی بزرگ برای هماهنگی میان دستگاه‌های دولتی و نظام بانکی است. این طرح روی کاغذ یک برنامه برد- برد است؛ درآمد پایدار برای خانوارها، کاهش ناترازی برق و افزایش امنیت و تاب‌آوری ملی از منظر پدافند غیرعامل، اما در عمل، پشت سد دیوانسالاری بانکی و عدم هماهنگی‌های اجرایی متوقف مانده است. اکنون این پرسش مطرح است که آیا سیاستگذار، اهمیت راهبردی این «سپر دفاعی مردمی» را درک کرده و برای برداشتن موانع از مسیر آن اقدامی فوری انجام خواهد داد، یا این طرح مهم نیز به سرنوشت بسیاری از طرح‌های خوب دیگر دچار خواهد شد که در مرحله اجرا زمین‌گیر شده‌اند.
فرهاد شهرکی، عضو کمیسیون انرژی مجلس نیز پیش‌تر با انتقاد از عدم همراهی بانک‌ها برای پرداخت تسهیلات نیروگاه خورشیدی خانگی گفت: طبق گزارشی که داده شد، متأسفانه به دلیل سختی در وثایق تا حالا بخش خصوصی نتوانسته عملاً از تسهیلات استفاده کند و چند شرکتی هم که حضور دارند، شرکت‌های وابسته به خود بانک‌ها بودند. با توجه به اینکه بخش خصوصی که پیشران توسعه است و با توجه به شعار سال، به نوعی با این بخشنامه‌ها و این مشکلاتی که در وثایق است، بخش خصوصی نتوانسته در این حوزه ورود پیداکند.
نیروگاه‌های خورشیدی به عنوان مکمل می‌توانند پازل تولید برق را تکمیل کنند. کارشناسان تأکید دارند: دولت برای مدیریت ناترازی‌ها، چند محور راهبردی را به صورت فوری و متوازن در دستور کار قرار دهد. متنوع کردن منابع تأمین انرژی، سیاستی درست برای رفع ناترازی‌ها در حوزه برق است. با افزایش خاموشی‌ها در سال‌های اخیر استفاده از ظرفیت نیروگاه خورشیدی به عنوان یکی از چندین راهکار متنوع‌سازی منابع انرژی به کرات توصیه شده است که استفاده از این ظرفیت نیازمند تأمین منابع و همکاری نظام بانکی است.
