حوريه ملکي
درست است که سيل به بسياري از شهرها و روستاها آسيب رسانده و خانه و کاشانه بسياري از شهروندان و هموطنان را ويران کرده است. اما اين تمام ماجرا نيست و خسارات سيل به ميراث فرهنگي استانها بيش از هر چيز ديگري مي تواند نگران کننده باشد. حالا خبر مي رسد که سيل حدود ۳۰۰ میلیارد تومان به میراث فرهنگی کشور صدمه زده است و یونسکو در اين رابطه از ایران گزارش خواسته است.
***
بر اساس گزارش هاي رسيده ۷۳۰ اثر تاریخیِ ۲۵ استان کشور در اثر بارش باران و سیلاب آسیب دیده‌اند که براساس بررسی‌ها و پایش‌های انجام شده تا کنون، به اعتباری معادل ۳۰۰ میلیارد تومان برای مرمت و نجات‌بخشی این آثار نیاز است.
در همين رابطه معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری که براي بررسی آثار تاریخی استان لرستان مانند فلک‌الافلاک و پل‌های تاریخی این استان در سیل، به شهرها و مناطق مختلف اين استان سفر کرده و چند روزي را در آنجا گذرانده است، استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، زنجان، اردبیل، آذربایجان شرقی و گیلان را ۶ استانی در کشور اعلام می‌کند که از آن‌ها هیچ گزارشی مبنی بر تخریب یا آسیب بناهای تاریخی در اثر سیل گزارش نشده و می‌گوید: متأسفانه سیل به آثار تاریخیِ برخی از استانها آسیب‌های زیادی را وارد کرده است، حتی هنوز برخی از آثار زیر آب و در بستر رودخانه هستند و بعد از گذشت حدود ۱۰ روز از اتفاقات رخ داده در این استانها، سیلاب در برخی نقاط بار دیگر افزایش داشته و حتی بارندگی‌ها در استان گلستان نیز بیش از گذشته گزارش شده است.
محمدحسن طالبیان اما محوطه‌ها و تپه‌های تاریخی را شامل اعداد و ارقام اعلام شده نمی‌داند و تاکید می‌کند: به دلیل قرار داشتن این محوطه‌ها در آب، هنوز کارشناسان موفق به بررسی و پایش آن‌ها نشده‌اند.
وي با اشاره به وضعیت کرخه در استان خوزستان که استان را با مشکلاتی مواجه کرده، نسبت به پایش محوطه‌های مهم و باستانی تاکید می‌کند و می‌گوید: در حال حاضر آن‌چه برای ما اهمیت دارد، پایش بناها، سازه‌ها یا پل‌های در بستر رودخانه است. با توجه به وجود محوطه‌های تاریخی زیاد خوزستان و قرارگرفتن بخشی از آن‌ها در کنار کرخه، بررسی آن‌ها بعد از فروکش کردن آب انجام می‌شود.
ايلام و آسيب هاي سيل به آثار تاريخي
اما کمي آنطرف تر يعني در استان ايلام هم سيل صدمات زيادي به همراه داشته است بطوري که مدیر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان ایلام از آسیب هشت میلیارد تومانی سیل نوروز به آثار تاریخی این استان خبر مي دهد.
عبدالمالک شنبه‌زاده با بیان اینکه باران و به دنبال آن سیل در دو مرحله به آثار تاریخی استان آسیب وارد کرده، مي گويد: در نخستین بارش باران، آسیب‌ها قدری جزئی‌تر بودند و هفت اثر تاریخی هر کدام با آسیب‌های ۱۰ تا ۱۵ درصد خسارت دیدند.
وي امامزاده «سیدابراهیم» در بخش زرین‌آباد شهرستان دهلران، امامزاده «سیدصلاح‌الدین محمد» در شهرستان آبدانان، پل «پسر و دختر» و قلعه «سام» در شهرستان کرداول، قلعه «پوراشرف» در شهرستان دره‌شهر، آتشکده «سیاه‌گل» در شهرستان ایوان و قلعه «کنجان‌چم» در شهرستان مهران را بناهای تاریخی برشمرد که در نخستین دور بارش‌ها دچار آسیب شدند.
به گفته اين مسئول، این آثار در بخش‌هایی دچار نشت آب شدند، گچ‌ها از بین رفته و دیوارها آسیب داشتند و حدود یک میلیارد تومان آسیب به آن‌ها وارد شده بود.
شنبه‌زاده با بیان اینکه سیل اصلی با فاصله چند روز در روزهای ۱۰ تا ۱۲ فروردین و با درجه بارندگی بسیار بالا، آسیب‌های زیادی به آثار استان وارد کرده است، مي گويد: علاوه بر آثاری که در دور اول آسیب دیده بودند، آثار دیگری مانند پل «گاومیشان» در شهرستان دره‌شهر، امامزاده «مهدی صالح» در دره‌شهر بخش ماژین، بخش‌هایی از شهر تاریخی سیمره به دلیل قرارگیری‌اش در داخل شهر و آثار قرارگرفته در کناره‌های رودخانه سیمره و قلعه «شاخ» در دهلران خسارت دیدند.
پل ها هنوز آسيب جدي نديده اند
معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بناهای تاریخی قرار گرفته در بستر رودخانه را به دو بخش تقسیم می‌کند و می‌گوید: این سازه‌ها یا پل‌های سالمی هستند که هنوز اجزای خود را حفظ کرده و یک پارچه‌اند که آسیب کمتری دیده‌اند، مانند پل «گپ» در لرستان که دچار فرسایش شده و تخریب‌های کوچکی در آن رخ داده، اما خوشبختانه ساختار بنا آسیب ندیده است.
طالبیان بخش دوم این آثار تاریخی را براساس وضعیت پل ساسانی «دزفول» توضیح می‌دهد و با بیان اینکه مشکلاتی برای این پل در سیلاب ایجاد شده، بیان می‌کند: از سوی دیگر برخی از سازه‌ها نیز از ساختار قدرتمندی برخوردار بوده‌اند، مثل پل «گاومیشان» که بزرگترین دهانه‌ی ساختاری در مرز ایلام و لرستان را دارد.
وي هر چند در حال حاضر وضعیت اکثر پل‌های تاریخی را سالم تشریح می‌کند اما ادامه می‌دهد: با این وجود قطعه‌هایی از این پل‌ها یا از بدنه یالایه‌هایی از آن‌ها جدا شده‌اند و به مرمت اضطراری نیاز دارند. البته «پل تاریخی کشکان» به جز پایه قاجاری که سیلاب آن را برد و یکی از پایه‌های اصلی که زیر آن به واسطه آب شسته و کج شده و به اقدامات مهندسی فنی نیاز دارد، وضعیت بهتر و ثابت قدم‌تری دارد.
به گفته‌ی اين مسئول پل «افرینه» در لرستان هر چند تا کنون خود را نگه داشته اما دچار فرسایش شده است، همچنین قسمت ساسانی پل شکسته یا «پل دختر» که در سیلاب بوده‌اند، واژگون شده و آسیب دیده‌اند.
معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی همچنین به ریزش خاک‌های دستی تپه باستانی اطراف قلعه فلک‌الافلاک اشاره می‌کند و می‌گوید: دیوارهای حفاظتی قلعه نیز در برخی نقاط ترک خورده‌اند و هنوز نمی‌توان درباره‌ی ساختار برج و وضعیت احتمالاً نگران‌کننده‌ی آن حرف زد، البته اطراف آن نیاز به اقدامات اضطراری، پایش و تثبیت دارد و باید آزمایش‌های خاصی روی آن انجام داد.
طالبیان با اشاره به همراهی تیمی شامل مدیر کل حفظ و احیا و مدیر امور پایگاه‌های جهانی و یک هیأت خبره از سازه و ژئوفیزیک و عمران در بررسی‌هایش روی بناهای تاریخی استان لرستان و ارزیابی کارشناسانه‌ی تیمی این بناها می‌گوید: براساس مشورت‌های انجام شده با کارشناسان، باید بلافاصله اقدامات مطالعاتی و اجرائی- مرمتی و نجات‌بخشی و سپس تثبیت بناهای تاریخی را در دستور کار قرار داد.
غرق شدن تپه هاي ايلام زير هزاران ليتر آب
مشکلات آثار تاريخي ايلام بيش از آن چيزي است که فکرش را بکنيم بطوريکه مدیر اداره کل میراث فرهنگی استان ایلام با بیان اینکه حجم زیادی از آثار تاریخی استان ایلام شامل تپه‌ها و محوطه‌های تاریخی نیز هستند، مي گويد: با توجه به فلسفه استقرار تمدن‌ها در نزدیکی آب و قرار گرفتن بسیاری از تپه‌ها در کنار رودخانه سیمره این شهر تاریخی و آثار قرارگرفته در کناره رودخانه دچار آسیب‌های زیادی شدند.
شنبه‌زاده با اشاره به اینکه متاسفانه برخی از تپه‌های باستانی به طور کامل زیر آب رفتند و آسیب جدی دیدند، ادامه مي دهد: برخی لایه‌ها به طور کامل شسته شده‌اند، همچنین شیارهایی وسط تپه ایجاد شد که باعث شده بود لایه‌های باستانی از بین بروند و دچار آسیب‌دیدگی شدیدی شوند.
وی تپه‌های «فرخ‌آباد»، «غران» و «چک دوستعلی» را جزء ۱۲ تپه باستانی دانست که به طور کامل زیرآب رفته‌اند و تاکيد مي کند: با فروکش کردن آب، تپه‌ها پایش شدند. متاسفانه شیارهایی در تپه‌ها ایجاد شده‌اند که باعث شسته شدن لایه‌های باستانی و از بین رفتن آن‌ها شده است.
به گفته اين مسئول، برآورد کارشناسان میراث فرهنگی برای حفاظت بیشتر و نجات‌بخشی این آثار و محوطه‌های تاریخی در استان ایلام، حدود هفت میلیارد تومان است که به سازمان میراث فرهنگی اعلام شده است
در مقابل حرف هاي مدیر اداره کل میراث فرهنگی استان ایلام، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری معتقد است سازه‌های آبی که این روزها زیر آب رفته‌اند را بناهایی با ملات و ساختار تاریخی می‌داند و می‌گوید: بسیاری از این بناها با ساروج هستند و ریشه‌ی اصلی آن‌ها با آب در ارتباط است که معمولاً هر چه در آب باشند، محکم‌تر می‌شوند، بنابراین خوشبختانه برای آن‌ها مسأله‌ای به وجود نمی‌آید، مگر اینکه زیر پایه شسته شده یا برای بستر رودخانه مشکلی ایجاد شده یا اثر کج شده باشد.
وي «پل کشکان» در استان لرستان را در این شرایط توصیف می‌کند و ادامه می‌دهد: تمام سنگ‌های تراش خرده‌ی رو و سنگ‌های پایه، به هیچ وجه تکان نخورده‌اند، یعنی این پل تاریخی در ارتباط با این همه سیلاب با هیچ مسأله‌ای مواجه نشده است.
معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی؛ همچنین این آسیب را متوجه آثار تاریخی می‌داند که با مصالح غیر تاریخی مانند ملات‌های سیمانی مرمت شده و اجراهای ضعیفی داشته‌اند و بیان می‌کند: قطعاً این آثار، با مشکلات بیشتری همراه خواهند بود، چون هر اثر تاریخی در هر نقطه با مصالح خود هماهنگ باشد، می‌تواند یکپارچگی خود را حفظ کند، چون در ارتباط با آب است.
اين مسئول با اشاره به انجام دخالت‌های نادرست در بخش‌هایی از برخی آثار تاریخی در طول زمان، اضافه می‌کند: فقط پایه‌هایی از این آثار به جا مانده که آن‌ها نیز یکپارچه نیستند. در این موارد باید منتظر فروکش شدن آب باشیم تا بتوانیم وضعیت آن‌ها را دقیق‌تر بررسی کنیم.
وی امیدوار است تا ساختارِ سازه‌ی پل‌های تاریخی مانند «آق‌قلا» و دیگر پل‌ها، بعد از فروکش‌کردن سیلاب، حفظ شده باشد و می‌افزاید: با کمتر شدن سیلاب باید بررسی دقیق‌تر انجام شود تا اگر پایه و ملاتی سست شده، اقدامات اضطراری نحات‌بخشی انجام شود.
درخواست یونسکو برای ارائه گزارش از وضعیت آثار جهانی
طالبیان اما درباره‌ی وضعیت آثار تاریخی و جهانی خوزستان می‌گوید: هنوز از شوشتر مشکل حادی گزارش نشده است، اما خطر همچنان وجود دارد، چون امکان بررسی موشکافانه صخره را که قبلاً رانش داشته و ترک دارد، نداشته‌ایم.
اين مسئول با این وجود از حضور کارشناسی از یونسکو در شوشتر خبر می‌دهد که مدت‌ها قبل از وقوع سیلاب درخواستِ حضور وی برای کمک در سطح بین‌الملل را داشته‌اند و ادامه می‌دهد: هر چند مطالعات انجام شده در گذشته وجود دارد، اما با این وجود همه اتفاقات رخ داده روی سازه‌های آبیِ دزفول و شوشتر نیاز به یک شور مشورتی و کارشناسی دارد.
وی می‌افزاید: هر چند مصالح آسیاب‌های آبی دزفول از ساروج ساخته شده، اما هنوز اطلاعات جدیدی از آخرین وضعیت این سازه نداریم، از سوی دیگر چون این سازه بخشِ باقی مانده از آسیاب است و سازه‌ی کاملی نیست، احتمال فرسایش یا خالی شدن زیر سازه وجود دارد که باید وضعیت آن بررسی شود.
به گفته‌ی گروه کارشناسی شوشتر، وضعیت سازه‌های آبی دزفول را نیز بررسی می‌کند.
وی همچنین درباره‌ی وضعیت خانه‌های تاریخی دزفول و شوشتر که احتمالاً در باران‌های سیل‌آسای استان دچار مشکل یا تخریب‌هایی شده‌اند، بیان می‌کند: باید با بررسی ساختار و فندانسیون سازه‌ها، برنامه‌ریزی کاملی روی این بناها انجام شود.
معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با اشاره به درخواست یونسکو از سازمان میراث فرهنگی برای ارائه‌ی گزارش از وضعیت آثار جهانی ایران در سیل اخیر، بیان می‌کند: تا کنون نیز گزارشی از طریق دفتر منطقه‌ای برای یونسکو ارسال کرده‌ایم. احتمالاً کارشناسِ یونسکو که به شوشتر می‌آید نیز موظف به ارائه‌ی گزارش به سازمان یونسکو خواهد بود.
وي در پاسخ به این پرسش که یونسکو و کشورهای عضو این سازمان جهانی تا کنون اعلام کمک به ایران برای نجات‌بخشی آثار تاریخی کشور را داشته‌اند یا خیر؟ می‌گوید: برای آثار ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو می‌توانیم کمک جهانی بگیریم، شاید با ارائه‌ی گزارش از طریق کارشناس متخصص ژئوفیزیک یونسکو نیز بتوانیم از کمک‌های جهانی بهره بگیریم.
