قبلاً در خصوص ضرورت شناخت وظایف دولت و ملت در قبال هم و تبیین و ترویج آن نکاتی ارائه شد. در این یادداشت تلاش می‌کنیم نگاهی به وظایف دولت در مقابل مردم داشته باشیم.
بحث در خصوص وظایف دولت و ملت، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و اساتید حوزه علوم انسانی، به‌خصوص به صورت تخصصی در مباحث علوم سیاسی و جامعه‌شناسی مطرح بوده و پژوهشگران زیادی در این حوزه کار کرده‌اند. هدف این یادداشت نیز یادآوری بخشی از وظایف دولت و ملت برای هم‌افزایی و هم مسیر شدن در شرایط کنونی کشور است تا با همکاری و همدلی مردم و دولت بتوان به مدیریت بهتر امور به‌خصوص در حوزه‌هایی که احساس نابسامانی در آنها بیشتر است، اقدام کرد.
با این مقدمه، باید گفت که اولین حکومت اسلامی، متعلق به رسول گرامی اسلام است. آن حضرت اولین دولت اسلامی را پس از مهاجرت به مدینه تأسیس و شخصاً اداره امور مسلمین را رهبری فرمودند.
بی تردید بررسی دیدگاه‌ها و نظریات پیامبر اعظم (ص)، به عنوان کسی که به منبع لایزال وحی الهی مرتبط بوده، می‌تواند به عنوان یک منبع مهم در تدوین قوانین کشور و قانون اساسی باشد، که چنین نیز بوده است؛ لذا در خصوص وظایف حکومت در قبال مردم می‌توان به موارد زیادی از آن حضرت استناد کرد که دو مورد مهم آن فرمان حضرت به عمرو بن حزم، حاکم نجران و دیگری به معاذ بن جبل، حاکم یمن در باب وظایف حکومت و حاکم در قبال مردم می‌باشد که طبیعتاً به دلیل احتراز از طولانی شدن مطلب به ناچار تنها به مواردی محدود از فرمان اول اشاره می‌کنیم.
اولین نکته مورد توجه در نامه پیامبر اعظم (ص)، اهمیت دادن به تربیت و فرهنگ دینی مردم است. «کسان را قرآن و فقه و دین آموز و از بدی باز دارد... باید که مردم را مژده بهشت دهد تا عمل بهشتیان کنند و از جهنم بترساند تا عمل جهنمیان نکنند و مردم‌داری کند تا در کار دین بینا و دانا شوند و آداب و سنت و واجبات حج به کسان آموزد و...»
دومین نکته؛ راهنمایی مردم به کار‌هایی که سود آنها در این امور است. نکته سوم جلوگیری از تفرقه در بین امت است تا اتحاد و یگانگی در جامعه حفظ شود. «هنگامی که مردم در هیجان باشند، از قبایل و عشایر سخن آرند و کسان را بدان خوانند جلوی آنها را بگیرد و از دامن زدن به مسائل قومی و قبیله‌ای جلوگیری کند.»
چهارمین نکته حائز اهمیت به مسائل اقتصادی جامعه مربوط است که در آن میزان خمس و زکات و تکلیف پیروان سایر ادیان را مشخص کرده است، که حکایت از رعایت حقوق و حفظ کرامت انسانی آنها است. این نمونه‌ها نشان می‌دهد که جایگاه انسان‌ها در جامعه به عنوان با ارزش‌ترین سرمایه هر ملتی و تربیت آنها در درجه اول اولویت قرار دارد، چراکه اگر افراد جامعه درست تربیت شده باشند، در شرایط سخت با انجام درست وظیفه می‌توانند از سخت‌ترین گذرگاه‌ها به خوبی عبور نمایند. با توجه به فرامین صادره از پیامبر اعظم (ص) به خوبی روشن است که از منظر آن حضرت، وظایف و کارکرد‌های حکومت تنها به امور دنیوی از قبیل: تأمین رفاه، امنیت و … خلاصه نمی‌شود، بلکه حکومت باید در جهت سالم‌سازی محیط اجتماعی تلاش کند و این امر اهمیت ترویج فرهنگ دینی را در جامعه امروز ایران اسلامی بعد از انقلاب به خوبی نشان می‌دهد.
دومین حکومت معصوم (ع) مربوط به دوران حکومت امیرالمومنین علی (ع) است. آن حضرت بار‌ها به مناسبت‌های مختلف در خصوص وظایف متقابل دولت و ملت به ایراد سخن پرداختند و در نامه‌های خود به والیان اسلامی، از جمله به مالک اشتر مطالب ارزنده‌ای را تبیین کردند. آن حضرت در مقام حاکم به مردم می‌فرمایند: «ای مردم، همانگونه که من بر شما حقی دارم، شما نیز بر من حق دارید.» همه ما می‌دانیم که حق همواره منشأ تکلیف است. بنابراین از دیدگاه آن حضرت وظایف اصلی و کلان حکومت و دولت در قبال مردم هدایتگری، فقر زدایی و آموزش می‌باشد.
چهارمین منبع قابل توجه در جمهوری اسلامی ایران، قانون اساسی کشور به عنوان یک میثاق ملی است که البته قوانین در جمهوری اسلامی ایران ملهم از آموزه‌های قرآن، احادیث، سنت ائمه معصومین و زیر نظر فق‌های آگاه به زمان تدوین شده است.
در قانون اساسی نیز به صورت مبسوط به وظایف دولت در قبال مردم پرداخته شده است که می‌توان به اصل سوم اشاره کرد که در آن به حدود ۱۶ فقره از وظایف دولت پرداخته است. همچنین در اصل ۸ (امر به معروف و نهی از منکر)، اصل ۲۱ (تضمین حقوق زنان)، اصل ۲۸ (ایجاد اشتغال و شرایط مساوی برای احراز مشاغل نسبت به همه مردم)، اصل ۲۹ (برخورداری از تأمین اجتماعی و…)، اصل ۳۰ (آموزش و پرورش رایگان) و اصل ۳۱ (تأمین مسکن مناسب) و... اشاره کرد.
منابع دیگر که شاید خلاصه و عصاره منابع بالا باشد، نگاه به اندیشه‌های بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران و رهبر معظم انقلاب اسلامی است که با واکاوی اندیشه‌های ایشان در می‌یابیم که دولت در قبال مردم وظیفه «تشکیل دولت اسلامی موفق و کارآمد و صیانت از آن و مرز‌های کشور؛ ساماندهی و ارتقای فرهنگی و تربیتی؛ پایبندی به اصول و مبانی اسلامی؛ عدالتخواهی و توسعه عدالت اجتماعی؛ فقرزدایی و تأمین رفاه عمومی به خصوص توجه به محرومان؛ پاکدامنی و مبارزه با فساد؛ صداقت و صراحت در مسائل کشور؛ خدمتگزاری به مردم بدون توجه به تمجید‌ها یا نقدها؛ صیانت از وحدت و همبستگی ملت؛ اعتماد به مردم و جلب رضایت آنها؛ پاسخگویی به مردم و گزارش مستند به آنها از مسائل کشور؛ بسترسازی برای مشارکت و حضور مردم در مسائل کشور؛ شایسته سالاری در میان مسئولان» و نکاتی از این دست را داردکه بخش مهم آن در ایجاد و صیانت و کارآمدی حکومت اسلامی و خدمتگزاری صادقانه به مردم خلاصه می‌شود.
حضرت امام خمینی (ره) در خصوص نقش مردم در تحقق اهداف حاکمیت اسلامی مطالب بسیار ارزشمندی فرمودند: پشتوانه اصلی برنامه‌های دولت، حضور مردم و حمایتهای بیدریغ آنان از دولتمردان است.
تا ملت در کار نباشد، نه از دولت و نه از استانداران کاری نمی‌آید؛ یعنی همه دستگاه‌های دولتی به استثنای ملت، کاری ازشان نمی‌آید.
شما باید خدمت کنید به مردم. همه باید خدمتگزار این‌ها باشیم و شرافت همه ما به این است که خدمت به خلق خدا کنیم؛ و یا مقام معظم رهبری می‌فرمایند:
هیچ دولتی بدون کمک و همیاری مردم نمیتواند موفق شود.
ذخیره معنوی شما (دولتمردان) یکی توکل به خداست و یکی اعتماد به این مردم مومن و صادق، انقلابی و فداکار...
هفته دولت، یک فرصت مغتنم دیگری هم است برای نقد و اصلاح عملکرد‌ها به شکل صحیح.
بنابراین به خوبی روشن است که وظایف حکومت اسلامی در جمهوری اسلامی ایران بسیار سنگین و متنوع است و نظام جمهوری اسلامی ایران ضمن آنکه به آرا و نظریات مردم به عنوان یک اصل توجه ویژه‌ای دارد و «حق انتخاب» یکی از حقوق اساسی ملت است، وظایف سنگینی در مقابل دنیا و آخرت امت اسلامی دارد و بایستی با تمهیدات لازم و برنامه‌ریزی دقیق، راه سعادت و پیشرفت مردم را فراهم سازد. شرایط سامان یافته بین دولت و ملت در زمانی تحقق خواهد یافت که از یک سو دولتمردان ما به عنوان انسان‌های متعهد، به وظیفه خود در قبال مردم به عنوان یک باور دینی پایبند باشند و تلاش نمایند با همراه‌سازی مردم در برنامه‌ها و کار‌های فرهنگی و اقتصادی و هموار کردن محیط رشد مردم، زمینه را برای عملیاتی شدن اهداف و توسعه کشور فراهم سازند.
مقام معظم رهبری با تأکید بر نقش مردم در نظام اسلامی، در بیانات و فرمایشات خود، به چهار شاخص مهم و اصلی اشاره کرده‌اند که عبارتند از: آگاهی، نظارت، مشارکت و همگامی. بی‌تردید ظهور عملی این چهار شاخص یک مسیر مطمئن برای حصول اهداف عالی نظام جمهوری اسلامی ایران است.
البته ذکر این نکته لازم و ضروری است که وظایف دولت و ملت یک امر متقابل و هم افزا است که بدون حمایت و همراهی یکی از این دو، امکان انجام بهینه طرح‌ها و برنامه‌های کلان کشور وجود ندارد؛ لذا لازم است در این مباحث به وظایف مردم در مقابل دولت نیز پرداخته شود.
