محمدرضا سوري
ارزاني وهمه چيز خوار بودن ماهي تيلاپيا ازجمله نكات
مثبتي به شمار مي رفت كه موجب شد تا مسئولان شيلات كشور بدون توجه به تمامي جوانب
،اقدام به ترويج پرورش اين ماهي آب گرم در برخي ازمناطق كشور خصوصا استان خوزستان
كنند موضوعي كه دردرازمدت مشخص شد پرورش اين نوع ماهي گوشتخوارعلاوه برازبين
بردن سابر گونه هاي بومي مي تواند اثرات مخربي را برمحيط زيست بگذارد ،مطلبي كه
حالا سبب شده تا با گذشت دوازده سال از ورود اين ماهي به رودخانه ها مسئولان محيط
زيست وشيلات كشور درخصوص ادامه پرورش آن تصميم بگيرند موضوعي كه به گفته كارشناسان
هرچند دير، اما مي تواند جلوي تخريبهاي بيشتر را بگيرد.
*****
درحالي
كه براي رشد وتكثير انواع گونه هاي گياهي ويا حيواني كه بومي منطقه اي
نيستند بايد تمامي جوانب احتياط را رعايت كرد ، اما اين مهم در برخي موارد در
كشورمان مورد غفلت قرار مي گيرد كه ماهي تيلاپيا يكي از اين موارد مهم است.
سال 87 بود كه نخستين محموله وارداتي از ماهي
هاي تيلاپيا وارد كشور شد ، آن زمان مسئولان درخصوص دلايل واردات اين ماهي را
علاوه بر حلال گوشت بودن ،ارزاني ووجود مواد مغذب مورد نياز بدن انسان اعلام كردند
ومدعي شدند چون قيمت اين ماهي بسيارپايين است، لذا بهترين ماده غذايي براي افراد
فقير ومحروم جامعه به حساب مي آيد.
بااين وجود برخي ها معتقد بودند از آنجا كه اين
آبزي هنوز شناخته شده نيست ،لذا بايد غيرازاين مزايا ، به سايرموارد نيز توجه كرد،
چراكه تجربه هاي مشابه نشان مي دهد دربرخي موارد مي تواند اثرات مخربي در برخي
زمينه ها ازجمله سلامت انسانها ومحيط زيست داشته باشد.
راه يافتن ماهي تيلاپيا
به رودخانه هاي خوزستان
سال 93 بود كه برخي منبع درخوزستان از مشاهده
تعداد قابل توجهي از انواع ماهي تيلاپيا درآبهاي مرزي اين منطقه وراه پيداكردن
اينگونه ماهيان به رودخانه هاي اين مناطق خبر دادند.
بررسيهاي بعدي نشان داد ،ماهی تیلاپیا
از نوع زیلی یک نوع ماهی مهاجم همه‌چیز خوار است که در تمام زیستگاهها، قدرت زیست
داشته و علاوه بر تاثیر مخرب بر پوشش گیاهی موجب از بین رفتن سایر آبزیان نیز می‌شود
و هیچگونه ارزش اقتصادی ندارد.
همچنين این نوع ماهی مهاجم موجب تنش
زیست محیطی در آب های استان خوزستان شده است.ازطرفي جثه کوچک، همه
چیزخوار بودن، سرعت رشد بسیار زیاد، مقاومت بسیار نسبت به شرایط محیطی و کنترل
دشوار از ویژگیهای اینگونه است و از همه مهم‌تر اینکه رقیب قدرتمند غذایی برای
گونه‌های بومی و محلی به شمار می‌رود و عرصه را بر آنها تنگ می‌کند.
بررسيهاي بعدي نشان داد با ورود اين ماهي به
آبهای استان خوزستان خصوصا در"تالاب شادگان" بخش قابل توجهی از اشتغال
مردم این منطقه را از بین برده به گونه‌ای که به برخی از گونه‌های نادر آبزیان در
این منطقه آسیب‌های جدی وارد کرده است.
عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات علوم شیلاتی
کشور می گوید:« وجود 15هزارگونه كم ياب
وارزشمند نظیر بنی ، شیربت و
کپور موجب شده تا حفظ اينگونه ها از اهميت
دوچنداني برخوردار باشد.»
جاسم مرمضی مي افزايد:«از آنجا كه ماهي
تيلاپيا گوشتخوار بوده لذا وجود اين ماهي مي تواند به نابودي گونه هايي ارزشمند
ماهيان اين منطقه منجر شود.»
وي ادامه مي دهد:«از آنجاكه اين ماهي همه
چيز خواراست لذا اين مهم مي طلبد تا دراين زمينه تحقيقات بيشتري كرد، چراكه با
تكثير اين گونه ماهي بيم آن مي رود كه به ساير آبزيان بومي منطقه آسيب فراوان
رسيده وحتي موجب نابودي آنها شود.»
اثرات منفي بيش از نقاط قوت
درحالي كه موافقان پرورش تيلاپيا، قيمت ارزان
وارزش غذايي بالاي اين ماهي را مزايا اين ماهي دانسته ومعتقدند كه بايد پرورش آن
دركشور توسعه پيدا كند ، اما مخالفان اثرات منفي آن را بيش از نقاط مثبت آن مي
دانند.
يكي از كارشناسان صنعت ماهي دراين خصوص مي
گويد:« تیلاپیا به عنوان
گونه‌ای که در صنعت پرورش ماهی از آن استفاده می‌شود رشد خوبی دارد و از طرفی می‌تواند
دامنه‌ای از تغییرات شرایط محیط از جمله شوری آب و تغییر دما و ... را تحمل کند و
در آبهای خیلی آلوده یا آب‌هایی که اکسیژن کمی دارند دوام بیاورد. در کشور چین
این ماهی را حتی در فاضلاب هم پرورش می‌دهند و این‌ها واقعیت‌هایی است که این گونه
دارد اما همین ویژگی‌هایی که باعث شده این گونه برای پرورش، مناسب باشد می‌تواند
از بعد دیگری برای محیط زیست ایجاد مشکل کند.»
اصغر عبدلی با اشاره به اينكه تیلاپیای نیل
که اکنون صحبت از پرورش این گونه است، اگر وارد شود می‌تواند به تمام محیط‌های
کشور از جمله تالاب‌ها و رودخانه‌ها و حتی مخازن سدها راه پیدا کند مي تواند اثرات
مخربي داشته باشد مي افزايد:« این ماهی می‌تواند
تمام آبهای کشور را از حوزه دریای خزر در شمال کشور بگیرید تا تالاب‌ها و رودخانه‌ها
را در جنوب کشور به اشغال خودش در بیاورد و شاید تنها جایی که نتواند دوام بیاورد
خلیج فارس است و آن هم به دلیل شوری زیادی که آب خلیج فارس دارد ولی در تمام آبهای
دیگر ما می‌تواند دوام بیاورد. »
وي ادامه مي دهد:« تیلاپیا ویژگیهای خاصی در تولید مثل دارد که خیلی از ماهی‌های ما این
را ندارند و آن هم این است که تخم‌هایی را که لقاح پیدا کرده‌اند در دهانش نگاه می‌دارد
و هیچ ماهی دیگری نمی‌تواند از این‌ها تغذیه کند و بنابراین شانس بقای تخم‌هایش
خیلی بالاست.»
به گفته اين كارشناس ، این ماهی حتی از
لاروهایش هم نگاهداری می‌کند و آنها را مدتی در دهان نگه می‌دارد تا یک مقدار
بزرگ‌تر شوند و بعد این‌ها را رهاسازی می‌کند و حتی موقع خطر، لاروهایی که کوچک
هستند باز به دهان ماهی ماده بر می‌گردند و با این استراتژی شانس بقای تخم‌ها و لاروها
بسیار بالاست و به این دلیل است که ماهی‌های بومی به هیچ عنوان نمی‌توانند به
راحتی به آن آسیبی بزنند.
درحالي كه برخي معتقدند ميزان بالاي
امگا6موجود دراين ماهي ازجمله مزاياي پرورش اين نوع از آبزيان است.
عبدلی مي افزايد:«درحالي كه دارا امگا6بالا
دراين ماهي را از مزاياي پرورش آن مي دانند اما بايد دانست كه اين موضوع مزايا نبوده
وبه راحتي سلامتي انسان را به مخاطره مي اندازد، چیزی است که تمام مقالات علمی
دنیا، سازمان غذاداروی آمریکا و ... همه روی آن کار کرده
و آن را ثابت کرده‌اند.»
اين كارشناس ادامه مي دهد:« درست است كه پرورش اين ماهي مي تواند به ايجاد اشتغال ودرآمد زايي كمك
كند ، اما اگر فردا این ماهی به مخازن سدها راه پیدا کند تمام آن سیستم اکولوژیک
موجود در دریاچه مخازن سدها را از بین خواهد برد و باعث افزایش مواد نیتروژنی و
فسفر در آب خواهد شد و کلا آن مخزن آب سد را با تهدید مواجه خواهد کرد چراكه اين
تجربه در بسياري از كشورها كه اقدام به اين كار كردند به اثبات رسيده است.»
به گفته وي وقتی این ماهی به طبیعت کشور
راه پیدا کرد این نکته خیلی مهم است که این ماهی در طبیعت سه ماهه بالغ می‌شود و
وقتی که این ماهی سه ماهه بالغ شد دیگر رشد چندانی نخواهد داشت یعنی وقتی دو سه
سالش بشود می‌شود اندازه کف دست و دیگر ارزش بهره‌برداری اقتصادی هم نخواهد داشت.
بعدا همین ماهی با ورود به طبیعت و بعد
سیستم پرورش ماهی آفتی برای مزارع پرورش ماهی خواهد شد.
اختلافي كه تيلاپيا بين دوسازمان انداخت
درحالي كه شیلات به عنوان يكي از طرفهاي
درگير ادعا می‌کند که ماهی تیلاپیا گونه مهاجم نبوده و می‌تواند رونق اقتصادی
در فعالیت‌های صیادی داشته باشد و در سوی دیگر محیط زیست نظری مغايردارد و گونه
غیربومی تیلاپیا را گونه‌ای مهاجم می‌داند که می‌تواند خسارات اقتصادی- اجتماعی
درمنطقه اي كه رها شده است به بارآورد.
يكي از كارشناسان و محقق گونه‌های غیربومی آبزی كه به شدت مخالف پرورش ماهي تيلاپيا دركشور است
دراين خصوص مي گويد:« معرفی گونه غیربومی "تیلاپیای
نیل" ریسک بالایی دارد و بدون توجه به ارزیابی زیست‌محیطی و اکولوژیک قابل
قبول، قطعا کشور را با تجربه تلخ دیگری در توسعه مخرب و ناپایدار مواجه خواهد کرد.»
حسین ولی‌خانی مي افزايد:« تجربیات بدست آمده از مناطقی که ماهي تیلاپیای نیل در آنها پرورش داده
شده است ، نشان می‌دهد که این گونه تاثیرات منفی قابل ملاحظه‌ای داشته باشد، از
سوی دیگر پیش از این گونه تیلاپیای آبی به آبهای داخلی استان خوزستان وارد شده و
تاثیرات مخربی از خود بر جای گذاشته است.»
وي با اشاره به اينكه موسسه تحقیقات علوم
شیلاتی مدعی است که تحقیقات کافی در مورد گونه تیلاپیای نیل در کشور انجام شده و
ارزیابی ریسک آن نیز تهیه و در اختیار سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفته و مشکلی
در زمینه معرفی آن به برخی از مناطق کشور وجود ندارد، ادامه مي دهد:« اين درحالي
است که تحقیقات انجام شده بیشتر از نظر ارزیابی فنی پرورش این گونه بوده و در واقع
تاکنون ارزیابی زیست‌محیطی و اکولوژیک واقعی و اصولی انجام نشده است. از طرف دیگر
باید تاکید کرد که ریسک زیست محیطی باید توسط مراکز و نهادهای مستقل ارزیابی شود
و انجام این ارزیابی توسط بدنه شیلات که خواستار معرفی و پرورش این ماهی است قابل
قبول نیست.»
به گفته وي ، در شرایطی که دانش اکولوژیک ما در زمینه اکوسیستم آبهای داخلی و گونه‌های
بومی اندک است و نظارت اصولی بر فعالیت‌های مرتبط با تکثیر و پرورش و انتقال گونه‌های
غیربومی توسط سازمان‌های نظارتی مانند سازمان محیط زیست صورت نمی‌گیرد و شناخت و
حساسیت کمی در مورد تاثیرات گونه‌های غیربومی در مجموعه شیلات و پرورش‌دهندگان
وجود دارد پرورش تیلاپیا می‌تواند تجربه تلخ دیگری در توسعه مخرب و ناپایدار برای
کشور به بار آورد.
