کاروان‌سراها در دوران كهن یکی از مهمترین مراکز اقامتی محسوب مي شدند که كاروان ها پس از طی مسافت‌های نسبتاً طولانی به منظور استراحت وتجد يد قوا ساعاتی را در این مكان ها سپري مي كردند .ساخت کاروان‌سراها بیشتر از دوران صفوی به بعد رونق پيدا كرده اند و معمولاً بیشتر در مسیرهایی که داراي تردد بيشتري بوده اند بنا مي شدند. معمولا كاروانسراها در آن دوران پذیرای حجم زيادي از مسافران، بازرگانان و کاروانیان بوده اند كاروان هايي که به مقاصد مختلف عزم سفر كرده و پس از طی مسیری به منظور تجديد قوا و در امان ماندن از گزند راه‌زن‌ها در این اماکن اطراق مي كرده اند.
کاروان‌سراها غالبا داراي معماري خاصي بوده اند و به گونه‌ای طراحی و احداث می‌شدند که به صورت حجره هاي تو در تو با سقف‌هایی مشجر ودرب هاي مجزا درآيند و با ورود كاروان ها به کاروانیان و افراد پیاده یا سواره تحويل داده می‌شدند در اين كاروان ها اماکنی نیز به منظور نگهداری احشام به ویژه اسب و شتر کاروانیان در نظر گرفته می‌شد.در میان شهرهایی كه در مسير تردد كاروانيان بوده و در آن دوران مورد توجه حکومت‌ها و پادشاهان مرکزی قرار داشته اند، شهر بویین زهرا بعنوان يك نمونه قابل اشاره وجود دارد.
****
اين شهر در جنوبی‌ترین نقطه استان قزوین با پهنه خشک و بیابانی و وسعت بیش از 6 هزار کیلومتر یکی از شاهراه‌های مهم ارتباطی در ادوار تاریخی محسوب مي شده است. این ناحیه از استان قزوین امروز با کاوش‌های باستان شناسي صورت گرفته یکی از پایلوت‌های مهم استانی و کشوری در زمینه گنجینه‌ها به ويزه آثار كهن مرتبط با پيشينه کاروان‌سراها و شاهکارهایی از این دست است. امروز با كاوش هاي باستان شناسي صورت گرفته ، کاروان‌سراهای زيادي دراين شهر و اطراف آن ثبت و در معرض دید و بازدید عموم شهروندان، دانشجویان، علاقه‌مندان و کاوش‌‌گرانی از سراسر دنیا قرار گرفته که از بین این کارون‌سرای ها كاروانسراي محمدآباد از نام و نشان ملی برخوردار است. يكي از کارشناسان میراث فرهنگی و تاریخی استان قزوین در خصوص تاريخچه كاروانسري محمديه مي گويد: کاروان‌سرای محمدآباد از بناهای دوره صفویه است که در مسیر جاده قزوین ـ بویین زهرا واقع شده است و در حال حاضر در قسمتی از آن پاسگاه ژاندارمری منطقه مستقر است.
وی عنوان کرد: نمای اصلی این کاروان سرا یک سردر قوس‌دار در وسط است که در هر طرف آن سه غرفه قرار گرفته و از انتهای بازوهای دو طرف سردر، دیواری به طول 20.16 متر به طرف شمال پیش می‌رود که به دیوار پشت اتاق‌های واقع در ضلع جنوبی کاروان سرا منتهی می‌شود.
رضایی کلج در ادامه مي افزايد : به طور کلی طرح داخل و خارج این کاروان‌سرا(در زمینه نمای ضلع جنوبی خارج کاروان‌سرا) با هم اختلاف اساسی دارد؛ به منظور داشتن تکیه‌گاه مناسب برای دیوار سراسری، در طول دیوارهای خارجی سمت شرق و غرب کاروان‌سرا، نگه دارنده‌های برج مانندی بر پا شده‌است . این گونه پشتیبان‌های برج مانند در کاروان‌سرای شاه عباسی «آوج» نیز به درستي قابل مشاهده است. وی عنوان مي كند: از دیگر کاروان‌سرای ناحیه بویین زهرا كاروانسراي هجیب از یادگارهای ارزشمند دوره صفویه است که در جاده بویین زهرا ـ ساوه و در فاصله 50 کیلومتری شهر بویین زهرا و در روستای به همين نام قرار دارد. رضایی کلج همچنين مي افزايد: پلان بنا در كاروانسراي هجيب مربع شکل و چهار ایوانی بوده و درضلع ورودی آن در نمای خارجی شامل طاق نماهای هشت‌گانه‌ای است که در دو سوی ایوان ورودی قرار گرفته‌اند . پایه این بنا سنگی و در بالا آجری است و رواق‌ها و ایوان‌ها با طاق قوسی شکل به شیوه جناغی پوشش شده‌اند؛ رواق‌هایی که در ضلع‌های چهارگانه حیاط قرار گرفته‌اند، درب ورودی کم ارتفاع و در داخل، دارای طاقچه‌هایی کوچک و تزیینی است.
این کارشناس میراث فرهنگی افزود: در پشت این رواق‌ها که در حقيقت محل نگهداری حیوانات بوده، راهرویی سرتاسری با ردیف سکوها و طاق نماهایی قرار گرفته که محل بارانداز و استراحت کاروانیان بوده است.
وی تصریح کرد: هشتی بنا دارای تزیینات کاربندی و آجرکاری است و پوشش سقف آن گنبدی شکل می‌باشد. علاوه بر كاروانسراها بعنوان نماد هاي تجارت و سفر در دوران كهن ، نگاهي به برج‌ها و آرامگاه‌های تاریخی این شهرستان که روزگاری مأمن حضور تمدن‌های کهن بوده‌اند خالي از لطف نيست ،در گام نخست نيم نگاهي به برج‌های دو قلوی خرقان مي اندازيم. معاون فرماندار بویین زهرا در خصوص برج‌های دو قلوی خرقان مي گويد: این برج‌ها در یک کیلومتری روستای حصار ارمنی از توابع خرقان باختری و در 32 کیلومتری جاده قزوین ـ همدان قرار دارند.
مصطفی‌شاه‌محمدی مي افزايد: برج‌های خرقان در محوطه وسیعی به فاصله کمی از یک دیگر قرار گرفته‌اند و از بسیاری جهات با هم شباهت دارند؛ اما برج خاوری، قدیمی‌تر از برج باختری است.
وی مي گويد: بنای برج خاوری دارای نقشه هشت ضلعی با ستون‌های مدور در هشت گوشه است که قسمتي از آن در سال 1347 هجری شمسی تعمیر و مرمت شده است و
تمامی این بنا به ضخامت 60 سانتی‌متر با آجرهای ساده، به ابعاد 5، 19، 19 سانتی‌متر یا 5 در 20 20 سانتی‌متر ساخته شده است و سپس روی آن پوششی تزیینی با آجر به ضخامت 21 سانتی‌متر اجرا شده است.این مسئول شهرستان تصریح مي كند: قطر ستون‌های مدور گوشه‌های بنا، به جز دو تای آن‌ها که به راه پله مارپیچ منتهی مي شوند، همگی یکسانند.
شاه‌محمدی ادامه داد: برای رسیدن به راه پله‌ها باید از در مستطیل شکل کوتاهی که در داخل اطاق مقبره قرار دارد، گذشت تعداد پله‌های هر راه پله22 عدد است.با توجه به ویژگی‌های تاریخی بنای برج، می‌توان گفت که در میان گنبدهای دو پوسته‌ای که پوسته دوم آن‌ها مخروطی شکل نیست، این بنا نخستین گنبد دو پوسته قرن پنجم هجری به شمار می‌رود و از این نظر دارای اهمیت است.
همچنین بنای بقعه امامزاده علاء‌الدین که گفته می‌شود از نوادگان امام جعفر صادق است، در روستایی به همین نام در فاصله 20 کیلومتری شهر آوج قرار گرفته است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین نیز در خصوص امامزاده‌های تاریخی شهرستان بویین زهرا از امامزاده بهاء‌الدین نام مي برند و مي افزايد: بنای این امامزاده به شکل چهار ضلعی است که دارای گنبدی دو پوشه می‌باشد؛ گنبد داخلی این امامزاده مدور و گنبد خارجی لوزی شکل بوده و بر سکویی هشت ضلعی قرار گرفته است.
محمدعلی حضرتی همچنين گفت: گنبد مدور امامزاده با آجرکاری ساده بر بالای طاق نماهای چهارگانه‌ای قرار گرفته و سه نورگیر مربع شکل در ابتدای قوس آن به چشم می‌خورد.مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قزوین خاطرنشان کرد: تزئینات خارجی بقعه شامل طاق نماهایی با قوس جناغی در اضلاع سه‌گانه بوده و در ضلع شمالی نیز دارای ایوان ورودی است.حضرتی ادامه داد: این ایوان دارای تزئینات رسمی بندی با روکار گچ بوده و ایوان آن با در چوبی منبت‌کاری شده‌ای به صحن امامزاده منتهی می‌شود.
وی ادامه داد: حسینیه روستای منصور نیز كه از شاه كارهاي معماري عصر قاجاريه است از جمله بناهاي ديدني شهرستان بوئين زهرا است.این روستا در نزدیکی شهر آوج و به فاصله 25 کیلومتری شمال شرقی آن قرار گرفته و بنای حسینیه که هم‌اینک به صورت متروک در آمده پیش از این محلي براي اجرای مراسم تعزیه‌خوانی بوده است.
حضرتی بیان مي گويد: این بنا در حیاط نسبتاً بزرگی قرار گرفته که با دیواری از فضای بیرونی جدا شده و ایوان ورودی و طاق نماهای طرفین آن، نمای خارجی این حسینیه را شكل مي دهدو کچلی ایوان و پیشانی طاق نماهای طرفین، داراي آجرکاری ظريف و تزئینی منحصر به فردي است.
