وحید پرست تاش - شبه جزیره بالکان با مسافتی حدود 520000 کیلومتر مربع دارای جمعیتی حدود 50
میلیون نفر می باشد که ما بین دریای آدریاتیک و یونان از غرب و دریای
مدیترانه و دریای اژه و دریای سیاه از شرق قرار گرفته است. اسلام بیش از
400 سال است که در این منطقه رواج دارد و سنت های اسلامی در نقطه به نقطه
آن مشهود است.
عزاداری ماه محرم و عاشورا سنتي است که نزد مسلمانان به شیعیان منسوب است و
نزد اهل سنت به ندرت برگزار مي‌شود؛ ولی برگزاري آن در مناطق بالکان که
عموماً سني نشين و حنفی مذهب هستند به ويژه در میان فرقه هاي دراويش این
منطقه بسیار مرسوم است.
اهمیت دهه اول ماه محرم نزد مسلمانان بالکان
در ده روز اول ماه محرم اتفاقات زيادي رخ داده اند كه برای تاریخ اسلام
شناخته شده و همه آنها به نوعی از اهمیت برخوردارند؛ بنا بر روایت در اين
10 روز، توبه‌ي انسان حضرت آدم پذيرفته شد، كشتي نوح از طوفان نجات یافت،
يونس از شكم ماهي رهایی پيدا كرد، حضرت محمد (ص) در اين روزها از مكه به
مدينه مهاجرت كردند (و اين زمان آغاز تقويم اسلامي هجری قمری است) و در
اين 10 روز امام حسين(ع) نوهي رسول خدا شهید شد.
در منطقه بالکان دهه اول ماه محرم در میان مسلمانان اهل سنت به جهت حلول
سال جدید قمری و نجات کشتی نوح و نزد فرق های علوی منطقه به عزاداری برای
امام حسین شهرت و اعتبار یافته و تقریباً عموم مسلمانان منطقه براي اين 10
روز اهميت بالایی قائل هستند.
در میان مردم بالکان این باور وجود دارد که در 10 روز نخست ماه محرم سیلاب
ها فروکش کرد و حضرت نوح و خاندانش پا بر زمین نهادند. عقیده بر آن است که
آنها با باقیمانده ذخایر خود غذایی پختند و امروز در سراسر منطقه این
واقعه را با پختن غذایی به نام " آشوره" گرامی می دارند که از دانه های
گندم، برنج، کشمش، گردو ، انجیر خشک، خرما و آجیل درست می شود.
آشوره در عاشورای مسلمانان بالکان
گفتیم که آشوره در بعضي مناطق بالکان به مناسبت يادبود رسيدن كشتي نوح (ع)
به خشكي تهيه مي‌شود. بنابر اعتقادات مسلمانان بالکان، حضرت نوح نبی در
كشتي خود و در ميان سایر وسایل، دانه‌هاي گوناگون میوه ها و حبوبات را نیز
جای داده بوده و بعد از آنکه کشتی به ساحل نشست با این دانه ها غذایی برای
نجات یافتگان تهیه نمود، از این رو آشوره به اين مناسبت هر سال در روزهای
نخست ماه محرم در کشورهای مختلف منطقه بالکان تهیه و توزیع مي‌شود.
اما روایت دیگر نشان از ارتباط عمیق غذای آشوره با سنت نذری و نذورات در
روز عاشورا دارد. اين غذاي نمادین و مراسمي نزد مسلمانان بالکان تنها يك
بار در سال تهيه مي‌شود و آن هم در روز عاشورا است. آشوره تهيه شده را در
روز دهم محرم و براي افطار آماده و به دوستان و همسايگان توزیع می کنند. از
آنجا که آشوره غذايی نمادين است، به همين دليل تعداد مواد و يا اجزاي آن
هم بايد نمادين باشد؛ تعداد مواد مي‌تواند 77 به تعداد زخم‌هاي امام
حسين(ع) در زمان شهادت، مي‌تواند 61 به نماد سال هجري كه واقعه كربلا در آن
رخ داد، 12 كه تعداد امامان و و وارثان رسول خدا است، 5 كه تعداد بستگان
درجه اول حضرت رسول است و یا 10 كه اشاره به ده روز واقعه كربلا است،
باشد. اين سنت بارها مورد حمله و انكار قرار گرفته ولي در بين مسلمانان
بالکان به شيوه‌هاي گوناگون حفظ شده است. پخت آشوره همچنان در بوسنی،
کوزوو، آلبانی و مقدونیه در ماه محرم مرسوم است.
شیوه عزداری در مناطق مختلف بالکان
در کشور بوسنی و هرزگوین از ابتداری ماه محرم مراسم عزاداری در تکیه ها
برگزار می شود، عزادارن روزه می گیرند و در روز آخر که یا روز ماتم، سرود و
نوحه غمگين در مورد شیوه شهادت امام حسين خوانده مي‌شود. روزه‌داران
عزادار بوسنیایی روزه خود را به شيوه‌ي سنتي و عجیب و متفاوت با روزه های
ماه رمضان افطار می کنند؛ يعني با خرما و يا با ليوان آب افطار نمي‌كنند،
بلكه افطار را با كمي نمك شروع مي‌كنند و اين نيز نماد غمي است كه بايد
انگيزه روزه داری همراه با اندوه در اين روز را ياد آوري كند.
در میان مسلمانان آلبانی طریقتهایی وجود دارند که دارای تمایلات واقعی به
اهل بیت می باشند که در ایران اصطلاحاً از ایشان به علویون نیز نام برده می
شود. بکتاشیه، قادریه، رفاعیه و خلوتیه از این گروه ها هستند و در این
میان ایشان بکتاشیان که بزرگترین فرقه محسوب می شوند، احترام ویژه ای برای
ائمه و خصوصاً امام حسین قائل هستند. ایشان هرساله دهه محرم را گرامی می
دارند و در روز عاشورا رهبر دینی ایشان در تکیه خود میزبان پیروانی است که
برای عرض تسلیت می آیند. در مرکز جهانی بکتاشیه در تیرانا این دیدارها
بیشتر رسمی است و شخصیتهای دولتی، سیاسی، فرهنگی و نمایندگان دیپلماتیک
خارجی در تکیه اصلی بکتاشیه در تیرانا حاضر می گردند و با بابا ادموند
موندی، رهبر جهانی بکتاشیه دیدار می کنند و مردم عادی نیز که بیرون تکیه
منتظرند هر از چندگاهی به صف وارد اتاق بابا موندی می شوند و نسبت به او
ابراز ارادت و احترام می کنند. در تمام این مراسمات و در جریان این دیدارها
با آشوره از میهمانان پذیرایی می شود.
در کوزوو مرکز عزاداری پیروان و دوستداران اهل البیت شهرهای پریزرن، جاکووا
و راهوتس است. پیروان فرقه رفاعیه، از مشهورترین طوایف اهل عرفان در کوزوو
هستند که همه ساله از آغاز تا دهم محرم با نصب پارچه های سیاه رنگ در تکیه
های خود، مراسم عزاداری برپا می کنند و در طول دهه نخست محرم علاوه بر
امساک و روزه داری، شب ها بعد از اقامه نماز جماعت تا پاسی از شب به نوحه
خوانی و ماتم سرایی و بیان حوادث کربلا می پردازند و در روز عاشورا در تکیه
های رفاعیه کوزوو، سوگواران طبق آدابی ویژه، اطعام می شوند. در میان
پیروان رفاعیه نیز عزادرای دهه اول ماه محرم به مراسم ماتم مشهور است و
پیروان رفاعیه از آنجاکه معتقند موسس این فرقه یعنی سید احمد رفاعی بر اساس
شجره نامه از نوادگان امام حسین(ع) است در عزادرای ماه محرم اهتمام ویژه
ای دارند. بر اساس سنت رفاعیه در دهه نخست محرم جهت حفظ حرمت، پیروان از
خوردن غذاهای خوشمزه و لذیذ و شیرینی خودداری می کنند و در تکیه طبق سنت
اسلامی برای صرف افطار به گرد میزهای غذا می نشینند؛ آنگاه از طرف بزرگترها
سه بار با آب و نمک افطار می کنند و شب هنگام با حلوا و فولیا (نوعی غذایی
سنتی کوزوو) پذیرایی به عمل می آید. در کوزوو نیز آش آشوره مانند آلبانی و
بوسنی و البته با ترکیبی متفاوت تهیه و بین مردم توزیع می گردد.
در جنوب بالکان و در کشور یونان که به نوعی تافته جدا بافته ای از منطقه
بالکان است نیز اگرچه تا به حال دولت بصورت رسمی اجازه تأسيس مراكز مذهبي و
فرهنگي براي مسلمانان، بخصوص شيعيان را نداده است ولي مراسم عزاداري محرم
هر ساله توسط جمعي از شيعيان پاكستاني و افغانی با شکوه بالایی در خانه
های شخصی و برخی تکیه های غیر رسمی برگزار مي‌شود و در اين مراسم شيعيان
ایرانی و عرب نیز دعوت مي‌شوند. عزدارای پاکستانی ها و افغانی ها بسیار
سنگین و حزن انگیز است و این گروه ها تلاش می کنند تا با تشکیل دسته های
عزاداری در خیابان های آتن نیز راهپیمای های حسینی داشته باشند.
شاعران کربلا در بالکان
در میان شعرایی که در منطقه بالکان در خصوص محرم و واقعه کربلا اشعاری
دارند نقش شاعران آلبانیایی زبان بی‌بدیل است. یكي از این شعرا كه علاقه
زيادي نيز به امام حسين داشت بابا كمال‌الدين شميمي است؛ وي که در
اواخر قرن هجدهم ميلادي مي‌زيست در يكي از روزهای حیاتش در حال
خواندن مصائب امام حسین با گلوله شهید شده و خونش دو نقطه از صفحة
كتاب‌ی که در دست داشته را رنگين مي‌كند و اين كتاب تا همين اواخر،
درتكيه بابا عاصم در شهر جيروكاسترای آلبانی نگه داري شده است. از
دیگر شعراي آلبانيایی كه به اهل بيت عشق مي‌ورزيد و در خصوص محرم و
عزدارای امام حسین شعر سروده اند می توان به بابا سرسم علي، بابا احمد
توراني، بابا ملچ و بابا علي توموري اشاره کرد. اما مشهور ترین شاعر
آلبانی که به سرودن اشعاری در خصوص کربلا و عاشورا شهرت دارد؛ نعیم فراشری
است؛ او كه از بزرگان و افتخارات ملی آلبانی محسوب می شود. نعیم دیوان
شعری بنام کربلا سروده که داستان خلقت و واقعه کربلا در آن به زیبایی ترسیم
و عمق فجایع کربلا به تصویر کشیده است.
کوه حضرت عباس در بالکان
یکی از سمبل های احترام به عاشورا و امام حسین در منطقه بالکان در کوه
تومور قرار گرفته است. برفراز کوه تومور در شرق آلبانی مرقدی وجود دارد که
اهالی اعتقاد دارند منسوب به حضرت عباس و در بین مسلمانان این سامان از
حرمت کم نظیری برخوردار است و همه ساله در ایام مشخصی در این مکان مراسمی
مذهبی اجرا می شود.
کوه تومور به آرامگاه مبارک حضرت عباس علی(ع) یا قدم گاه وی شهرت دارد و در
تمام فصول و به ویژه در روزهای 22 لغایت 25 آگوست پذیرای هزاران عاشق و
علاقمند به خاندان عصمت و طهارت از اطراف و اکناف آلبانی است که برای
برگزاری مراسم زیارت مخصوص، خود را به این محل می‌رسانند. مراسم اصلی هر
ساله در 22 آگوست بصورت رسمی با ذکر یاد و بزرگداشت حضرت ابوالفضل عباس
(ع) که در آلبانی به نام عباس علی معروف است برگزار می شود.
در شهر اسکراپا و در نزدیکی کوه تومور مکانی وجود دارد که در آن نشانه ای
شبیه جای پای انسان بر روز قطعه سنگی بزرگ نقش بسته و مردم آلبانی و
بکتاشیان بر این باورند که این جای پا متعلق به حضرت ابوالفضل است که با
اسب خود که پرواز می کرده به اینجا آمده؛ صرف نظر از واقعیت یا افسانه
بودن، این مطلب نشان از ارادتی است که در بکتاشیان نسبت به شخص حضرت
ابوالفضل (عباس علی) پدید آمده و از این رو امروزه عباس علی یکی از شخصیت
های محبوب مسلمانان در آلبانی است که با نام او واقعه دشت کربلا را می
شناسند.
در اهمیت عباس علی و قدم گاه او در کوه تومور شعرها سروده شده که خصوصاً
قطعه شعر معروفی از نعیم فراشری، شاعر مسلمان آلبانیایی بسیار در خور توجه
است؛ مضمون شعر آن است که آمدن حضرت ابوالفضل یا همان عباس علی به کوه
تومور باعث زنده ماندن و حفظ کشور آلبانی و نگهبانی از آن شده است. کمی
پایین تر از آن مکان در حدود 7 کیلومتر دورتر نیز تکیه ای قرار دارد که در
سال 2004 توسط بابا رشاد باردی رهبر فقید بکتاشیان جهان ساخته شد و مراسم
رسمی کوه تومور هر ساله در حیاط این تکیه انجام می گیرد.
جمع بندی
به واقع رسوم سنتی ویژه مردم بالکان در پاسداشت ماه محرم و روز عاشورا
بسیار ویژه و قابل توجه است. باید گفت که در طول قرن‌های گذشته، سنت
عزاداری ماه محرم و عاشورا در منطقه بالکان با توسعه فعالیت های عرفانی فرق
مختلف علوی توسعه یافته و پیدایش آثار ادبی ارزشمند مانند اشعار اصیل
نعیم فراشری در مدح شهدای کربلا و برپایی مراسمات خاص عزاداری ماه محرم و
پخش نذوراتی چون آشوره ریشه در عمق باور مسلمانان این منطقه پیدا کرده است.
اگرچه در جهان اسلام سنت عزاداری ماه محرم به تشیع نسبت داده می شود ولی
امروزه این سنت در منطقه بالکان به یک سنت اسلامی و زبان گویایی تمدن
اسلامی بدل شده است و اهل سنت بالکان نیز نه تنها از این سنت رویگردان
نیستند که با علاقه در آن مشارکت می جویند و آن را پاس می دارند. از سوی
دیگر اگرچه محفل اصلی این سنت تکیه‌ها و خانقاه‌ها هستند ولی کم و بیش این
سنت در سراسر منطقه بالکان شناخته شده و امروزه تکیه های بسیاری در بوسنی،
سنجاک، کوزوو، مقدونیه و آلبانی در دهه اول ماه محرم فعالند و به عزاداری و
اجرای مراسمات خاص خود می پردازند.
