جوان آنلاین: مدتی پیش بارش‌های شدیدی را در جنوب شرق کشور داشتیم که البته خسارت زیادی را به کشور ما و مخصوصاً به کشور‌های حاشیه خلیج فارس وارد کرده‌است، از سوی دیگر در حالی که وارد اردیبهشت ماه شده ایم، نفوذ یک جبهه هوای سرد از غرب کشور برای روز‌های آینده پیش بینی شده به منظور بررسی این مسئله که این بارش‌ها چقدر طبیعی است و چقدر با تغییرات اقلیمی ارتباط دارد «جوان» در گفت وگوی با مسعود تجریشی، معاون سابق محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست این مسائل را بررسی کرده‌است.
موج بارشی که اخیراً جنوب شرق ایران و همینطور برخی دیگر از کشور‌های منطقه را چقدر طبیعی ارزیابی می‌کنید و در مورد روز‌های پیش رو چه ارزیابی دارید؟
بر اساس اسناد جهانی و مطالعات داخلی وقتی بارش‌ها اتفاق می‌افتد، یک تحلیل هیدرولوژی می‌توان ارائه داد؛ مثلاً می‌گویند این میزان بارشی که آمده به نسبت بارش‌هایی که در سال‌های قبل آمده چقدر احتمال وقوع داشته و براساس احتمال وقوع می‌گویند این سیلاب واقعاً غیرمنتظره است یا سیلابی است که هر چند سال یک مرتبه تکرار می‌شود. ببینید ما یک دوره بازگشت داریم و همیشه این احتمال وجود دارد که ما بارش‌هایی داشته‌باشیم که هر چند هر سال اتفاق نمی‌افتد، ولی مثلاً در هر ۲۰ سال یا ۳۰ سال تکرار می‌شود. پس همیشه بارش‌های ما نرمال نیست، برخی از سال‌ها کم، برخی از سال‌ها زیاد و برخی از سال‌ها نیز بسیار زیاد است، البته برخی از موارد نیز این کم بودن تداوم پیدا می‌کند و تبدیل به خشکسالی می‌شود.
این چیزی که الان در جا‌های مختلف جهان اتفاق افتاده، دنباله‌دار است؛ مثلاً در کشور خود ما نیز اگر به یاد سال گذشته در شمال کشور نزدیکی‌های رامسر در اردیبهشت ماه بارشی داشتیم که خسارت‌های زیادی داشت و اشاره شد میزان بارشی که در ۲۴ سال اتفاق افتاد، برابر بود با میزان بارشی که طی چند ماه می‌باریده‌است، در جا‌هایی از دنیا مانند اروپا و امریکا نیز مشاهده شده مقدار قابل‌توجهی بارش در یک زمان کوتاهی باریده‌است. گفته‌شده یکی از تبعات تغییرات اقلیمی، ایجاد شرایط حدی است، یعنی با بارش‌هایی مواجه می‌شوید که در یک مدت کوتاه به مقدار زیادی باران می‌آید و این می‌تواند منطقه‌ای و محلی باشد.
منطقه‌ای و محلی باشد، یعنی چگونه است؟
یعنی اینکه شما فقط در رامسر آن را می‌بینید و در کل شمال نمی‌توانید آن را ببینید، بعضی از اوقات شما یکسری بارش‌هایی است که مثلاً در تابستان‌ها در شهر‌ها و مخصوصاً در شهر‌های صنعتی اتفاق می‌افتد، یعنی یک دفعه می‌بینید در یک محلی مقدار قابل‌توجهی بارش می‌آید و این بارش‌ها موجب سیلاب می‌شود. این می‌تواند به دلیل فعالیتی که به عنوان جزایر گلخانه‌ای گفته می‌شود، تشدید شود؛ یعنی گرما زیاد می‌شود، رطوبت تولید می‌شود، می‌رود در هوا قرار می‌گیرد و یک دفعه به شکل بارش‌های سیل‌آسا می‌آید که معمولاً ما این‌ها را در تابستان داریم.
آن بارش‌هایی که در مناطق حاره‌ای اتفاق می‌افتد، ما در جنوب آن‌ها را مشاهده می‌کنیم، بارش‌هایی است که معمولاً در شبه‌جزیره هند تولید می‌شود، زمان آن هم در همین دوره است و البته دامنه آن می‌تواند گسترده شود؛ مثلاً قبلاً تا چابهار می‌آمد، الان در بندرعباس هم می‌تواند اتفاق بیفتد. در مجموع پشت بعضی از این بارش‌هایی که ما الان مشاهده می‌کنیم می‌تواند بارش‌هایی باشد که هم به علت تغییرات اقلیمی و هم به دلیل تداوم بارش‌هایی باشد که دوره‌های بازگشت طولانی‌تر داشته‌است و موجب بارش‌هایی شده که الان خسارت‌های زیادی را در کشور‌های حاشیه خلیج‌فارس به جا گذاشته، در حالی که در گذشته نیز این نوع بارش‌ها اتفاق می‌افتاده ولی، چون ساخت وسازی در این مناطق نبوده و فقط بیابان بوده خسارتی به همراه نداشته‌است.
بر همین اساس مثلاً زمانی که سدپیشین ساخته‌شده تراز سد را پایین گرفتند، ولی بعداً دیدند که خیلی سیلاب‌ها شدیدتر است و به همین دلیل ارتفاع سد را بالاتر بردند و حتی زمانی که بالا برده‌اند، سیلاب‌ها تا سرباز می‌آمد که این دفعه هم من دیدم دوباره تا سرباز هم آمده و خسارت‌هایی را وارد می‌کرد.
پس در گذشته، این نوع سیلاب‌ها بوده ولی تغییر اقلیم، ساخت و ساز‌ها و بعضی از فعالیت‌های انسانی این‌ها را تشدید کرده‌است، بنابراین چیز غیرمنتظره‌ای نیست، البته بسیاری از دانشمندان این خطر را گوشزد کرده‌بودند که تغییر اقلیم می‌تواند شرایط حدی را پیچیده تر، گسترده‌تر و سخت‌تر کند.
پس ما پیش از این نیز چنین بارش‌هایی را داشته‌ایم، ولی تغییر اقلیم موجب‌شده آن‌ها حدی‌تر شوند.
بله و این در مورد خشکسالی هم ممکن است اتفاق بیفتد و مناطقی که خشک هستند، خشک‌تر می‌شوند و مناطقی که بارش داشتند، شدت بارش هایشان بیشتر می‌شود؛ مثلاً الان برخی از پیش بینی‌هایی که در مورد غرب کشور محققان انجام داده‌اند، این مسئله است که به طور مثال شما ۴۰۰ میلیمتر بارندگی را در طول سال خواهید داشت، ولی اگر قبلاً این بارندگی با ۴۰ بارندگی اتفاق می‌افتاد، الان این ۴۰ تبدیل به ۲۰ بارندگی می‌شود و این ۲۰ بارندگی همان حجم از باران را در یک زمان کوتاه‌تری به زمین منتقل می‌کند.
آیا می‌توان پیش بینی کرد این بارشی که از بهار در جنوب شرق کشور شروع شده در بقیه مناطق کشور نیز اتفاق بیفتد؟
جبهه‌های هوا در فصل‌ها و مناطق مختلف وارد کشور می‌شوند؛ مثلاً در شرق کشور که این دفعه تا بندرعباس هم رسید، معمولاً تحت‌تأثیر جبهه‌های حاره‌ای از اقیانوس هند است. بعضی از بارش‌ها هم که در منطقه غرب کشور هستند از بحرالمیت و از پایین تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند. بعضی از بارش‌هایی که از غرب کشور وارد می‌شود و تا شمال کشور می‌توانند برسند از دریای مدیترانه ایجاد می‌شوند. کشور ممکن است در دوره‌ها و در مکان‌های مختلف تحت‌تأثیر این جبهه‌ها قرار بگیرد. در مورد هوا هم همین است، یعنی در زمستان در شرق کشور دو جبهه داریم یکی از سیبری می‌آید و دیگری از شبه‌جزیره هند و این دوتا با هم تلاقی پیدا می‌کنند و اینکه در زابل می‌بینید هوای بسیار سردی از سیبری می‌آید که تا پایین هم ادامه پیدا می‌کند، ولی آن چیزی که از شرق می‌آید خیلی این قدرت را ندارد که مثلاً تا تهران بیاید.
با توجه به شرایط حدی که تشریح کردید و همچنین اطلاعاتی که نشان می‌دهد طی سال‌های گذشته هوا نسبت به قبل گرم‌تر شده باید تابستان امسال منتظر باشیم که گرم‌تر از سال‌های قبل باشد؟
برخی از مطالعات نشان می‌دهد که در برخی از مناطق بارش‌های کمتر و در برخی از مناطق بیشتر شده‌است، ولی در مجموع وقتی که کشور را نگاه می‌کنیم با توجه به اینکه تعداد ایستگاه‌های هواشناسی و شناخت ما بیشتر شده‌است، همه حکایت از این دارد که بارش‌های ما در کشور افزایش پیدا نکرده‌است، حالا در مورد اینکه کاهش پیدا کرده یا نه برخی از مطالعات نشان می‌دهد که تا ۱۰ درصد نیز کاهش پیدا کرده‌است، ولی دما در تمام مطالعات افزایش پیدا کرده‌است؛ البته هر چند مطالعاتی انجام‌شده نشان می‌دهد که دما افزایش پیدا کرده‌است، ولی گفته می‌شود این افزایش از نظر آماری معنی دار نیست.
یعنی چه از نظر آماری معنی دار نیست؟
یعنی من می‌توانم اگر منحنی‌ها را کنار هم بکشم، یک خط افزایش داخلش در بیاورم ولی وقتی که آمار را نگاه می‌کنم بعضی از مواقع افزایش داشته و بعضی از مواقع کم شده‌است. با وجود همه این‌ها تجربه در کشور نشان داده که هوا نسبت به مثلاً ۴۰ سال پیش در حد یک ونیم تا دو درجه گرم‌تر است و این همان چیزی است که در دنیا در حال اتفاق افتادن است و در حالی که همه کشور‌ها جمع شده بودند که نگذاریم دمای هوا دو درجه بیشتر شود، ولی این دو درجه الان رد شده‌است و آن خط قرمزی که در مورد افزایش دو درجه هوا فرض شده‌بود، الان رد شده‌است و تعداد سال‌هایی که میانگین دمای سال از گذشته بیشتر بوده و می‌توان گفت سال گرمی بوده طی ۱۰ سال اخیر افزایش پیدا کرده یعنی هر سال دارد رکوردشکنی می‌کند و این می‌تواند نشان دهد که هوا دارد گرم‌تر می‌شود و ما هم تحت‌تأثیر آن قرار می‌گیریم.
تبعات این افزایش دما برای ما خیلی بد است، چون هرچقدر هوا گرم‌تر شود، نیاز به آب بیشتر و تبخیر و تعرق می‌شود، گیاهان نیاز به آب بیشتری دارند و با توجه به اینکه ما کشور خشکی هستیم، پوشش گیاهی ما از بین می‌رود و در این شرایط سیلاب‌ها به جای اینکه آب را در داخل زمین فرو ببرد، خاک را می‌شوید و خسارت وارد می‌کند و خود ما نیز داریم کمک می‌کنیم، اینکه جنگل‌ها را می‌بریم، ویلاسازی می‌کنیم و تخریب‌هایی که انجام می‌شود، تشدید می‌کند؛ یعنی ما اگر افزایش ۲۰ درصد بارش‌ها را داشته‌باشیم، آن چیزی که روی زمین می‌بینیم، تخریب بیشتری است در حالی که اگر ما تخریب سرزمینی انجام نمی‌دادیم، واقعاً بعضی از این سیلاب‌ها به جای اینکه سرازیر شود، می‌توانست یک آبخوان را سیراب کند. در مجموع خود ما علاوه بر چیزی که طبیعت دارد، با شدت بارش‌ها و افزایش دما نشان می‌دهد خود ما با تخریب سرزمین مان داریم، شدت خسارت‌ها را بیشتر می‌کنیم.
در شرایطی که همیشه گفته شده افزایش دما موجب آب شدن یخچال‌های بسیار بزرگ قطبی می‌شود و این اتفاق بالا آمدن آب دریا‌ها را درپی خواهد داشت با توجه به فیلم‌های منتشر شده مخصوصاً از کشور‌های حاشیه خلیج فارس که نشان می‌دهد آب آنقدر بالا آمده که خیابان تبدیل به دریا شده آیا چنین تهدیدی برای شهر‌های بندری ما نیز قابل‌تصور است؟
آن چیزی که در جا‌هایی مانند دبی می‌بینید، بالا آمدن آب نیست، چون سطوح زمین را غیرقابل نفوذ کرده‌اند و از طرف دیگر زمین کاملاً صاف است، موقعی که موج، بارش یا طوفان می‌آید به راحتی می‌تواند وارد سرزمین شود، بنابراین مسئله بالا آمدن در اینجا مطرح نیست، ولی در مجموع حدود ۵۰ الی ۶۰ درصد مراکز بزرگ صنعتی و تمرکز جمعیتی در کنار خلیج‌هایی است که در کنار اقیانوس‌ها هستند، بنابراین، چون جمعیت‌ها در این مناطق ساکن هستند کشور‌هایی که ساحلی محسوب می‌شوند بالا آمدن آب برای آن‌ها خسارت بیشتری را وارد می‌کند، حالا در جایی که سونامی هم بیاید، این خسارت بیشتر هم می‌شود و جا‌هایی مانند ژاپن خیلی بیشتر تحت‌تأثیر قرار می‌گیرند، چون جایی که ساحل به آب برخورد می‌کند، صاف است و وقتی که ۱۰ متر ارتفاع موج باشد، می‌تواند خسارت‌های خیلی زیادی را با خود برای کشور‌هایی که برخلاف ما تمرکز جمعیتی و صنعتی نزدیک ساحل را دارند، به همراه داشته‌باشد.
اما برعکس این مسئله را ما در دریای خزر داریم خسارت می‌بینیم، در آنجا عقب نشینی داریم و بعضی از مطالعات انجام‌شده را اگر نگاه کنید ما در خلیج گرگان در خصوص عقب‌نشینی آب در حال خسارت هستیم. گزارش‌ها می‌گوید اگر با همین روند این عقب نشینی اتفاق بیفتد، ممکن است ما اصلاً بندرگاه‌های خود را از دست بدهیم. پس ما در خزر مشکل عقب نشینی آب را داریم، ولی در جنوب مانند بسیاری از کشور‌های اروپایی و امریکایی که مسئله ذوب برف و بالا آمدن آب را دارند، خیلی مشکلی نداریم. هر چند به دلیل اینکه خیلی سواحل ما توسعه پیدا نکرده خیلی هم خسارت نمی‌بینیم، ولی جا‌هایی مانند چابهار برای ما خیلی حساس محسوب می‌شود.
به هر حال در علم جدید به این نتیجه رسیده‌اند که شما با خدا و طبیعت نمی‌توانید در بیفتید و باید آسیب‌پذیری خود را کم کنید و کاهش آسیب‌پذیری مسئله مهمی در سطح جهان است که ما هم باید آن را جدی بگیریم، سیلاب‌ها و خشکسالی‌ها دو پدیده تغییر اقلیم و بسیاری جدی هستند، ولی ما در برنامه هفتم توسعه هم برنامه جدی در مورد آن ندیده ایم، در حالی که حتی در پاکستان و هند هم وزارتخانه تغییر اقلیم دارند و در ترکیه مثلاً وزارت مسکن و تغییر اقلیم تشکیل شده ولی کشور مسئله تغییر اقلیم را حتی در ساختار اجرایی خود نیاورده‌است.
