حوريه ملکي
وقتي در ايران از بافت هاي تاريخي و ارزش جهاني شدن آنها صحبت مي کنيم بسياري از استانها براي کسب رتبه در اين زمينه کانديد مي شوند و بي شک تعدادي از آنها معتقدند که حتما اول شدن حق آنهاست. با اين حال هستند مناطقي هم که با يک عزم ملي و حرکت مديران مي توانند حرف هاي زيادي براي گفتن داشته باشند. با نگاهی به بافت تاریخی شیراز به عنوان اصیل ترین بافت خاورمیانه مشخص مي شود که برای جهانی شدن آن باید مدیریت یکپارچه در این منطقه رقم بخورد. اين بافت تاريخي در مساحتی حدود ۳۶۰ هکتار قرار دارد. بافت تاریخی شیراز تنها به بناهای نامداری چون نارنجستان قوام، مسجد نصیر الملک، مسجد، بازار و حمام وکیل، عمارت کلاه فرنگی، سرا و بازار مشیر، مدرسه خان و... خلاصه نمی شود بلکه در این بافت آثاری از دوره زندیه تا قاجاریه را در خود دارد.
****
حدود يک سال پيش بود که بافت تاریخی بزد ثبت جهانی شد اما برخی از کارشناسان بر این باورند که نگهداری از خانه های تاریخی یزد به سه دلیل بسیار ساده تر از بافت تاریخی شیراز است. اول اینکه آن قدر که در خانه های بافت تاریخی شیراز تزئینات به کار رفته، در بافت تاریخی یزد به کار نرفته است . نمای بیرونی بافت یزد هم نمای کاه گلی و خشتی است که در مقایسه با نمای آجری بافت تاریخی شیراز، نگهداری آن بسیار ساده تر و کم هزینه تر است و از همه مهمتر اينکه در بافت تاریخی یزد، مردم آن را ترک نکرده اند. همان اندازه که مردم این شهر، صنایع دستی خود را نگهداری کرده اند. در شیراز اما بافت تاریخی که از آن به عنوان اصیل ترین بافت تاریخی خاورمیانه یاد می شود از ساکنان قدیمی آن خالی شده و عوامل متعدد باعث شده این بافت تبدیل به محلی پر از آسیب های اجتماعی شود.
* بافتي با پتانسيل جهاني شدن
خيلي نمي توانيم به حرف ها اميدوار باشيم. درست است که بافت تاریخی شیراز، شهری که به واسطه برخورداری از داشته‌های تاریخی، فرهنگی، مذهبی، طبیعی، صنایع دستی و سلامت و ... یکی از برندهای شاخص گردشگری ایران محسوب می شود، اما حالا علی‌رغم تمام شعارها و وعده‌ها، همچنان در سایه نبود برنامه و مسئولیت‌ناپذیری قرار دارد.
بارها مسئولان و متولیان میراث فرهنگی فارس و کشور در باره اهمیت احیاء و باز زنده سازی بافت تاریخی و حفظ آثار و بناهای دوره‌های مختلف به عنوان سرمایه هایی ملی و هویت بخش تاریخی فرهنگی کشور سخن گفته‌اند و وعده داده‌اند، اما در عمل جز مواردی معدود و اقداماتی مقطعی، گامی جدی و امیدوار کننده را شاهد نبوده‌ایم.
از مجموع سه هزار اثر تاریخی که در فارس ثبت ملی شده، نزدیک به ۴۰۰ اثر در بافت تاریخی قرار دارد. بافت تاریخی شیراز به دلیل ظرفیتها و پتانسیلی که دارد می تواند ثبت جهانی شود.
چند مانع بر سرراه ثبت جهانی بافت تاریخی شیراز است که از آن جمله می توان به توسعه بی حد و اندازه این بافت و تغییر معماری آن اشاره کرد. اما با این وجود انتظار می رود که راهکارهای اساسی برای ثبت جهانی این بافت تاریخی مورد توجه قرار گیرد.
چه چیزی بافت تاریخی شیراز را از همه بافت های تاریخی شهرهای کهن کشور متمایز می کند. البته برخی ضرب المثل های زبان پارسی هم از همین بافت می آیند. مانند «چاردیواری، اختیاری» که ریشه در سبک درون گرای خانه های بافت تاریخی شیراز دارد.
* گوهرهايي که کسي آنها را نمي بيند
داستان تکراری بی پناهی بناهای تاریخی استان فارس و بلاخص شهر شیراز که حالا پشت گوش‌های پر از موم مسئولان بلوکه می‌شود! داستانی که در نهایت به فرسودگی بیشتر و تخریب این بناهای ارزشمند منجر خواهد شد.
گوهر بافت تاریخی شیراز با دو عمارت بسیار ارزشمند یکی از دوره قاجار و دیگری پهلوی اول، علی‌رغم برخورداری از معماری و تزئینات کم نظیر و هنرمندانه و با عنوان خانه طالبان، در فهرست آثار تاریخی کشور ثبت شده است.
بنایی واقع در کوچه نارنجستان قوام که زمانی محل زندگی گوهر الزمان قوام، خواهر زینت الملک و دختر حبیب الله خان قوام الملک، از تاثیرگزارترین خانواده‌های شیراز بوده و در سال‌هایی به عنوان مدرسه و با تابلوی "شرقی" از آن بهره‌ی آموزشی برده شد تا به جای حفاظت، گامی در مسیر تخریب آن برداشته شود؛ این بنا تنها برای مدتی در اختیار خانواده طالبان قرار داشت و سال 91 توسط یکی از دانش‌آموزان مدرسه‌ی شرقی که خاطرات فراوانی از آن داشت، خریداری شد.
مالک این بنای ارزشمند تاریخی، در مورد دلایل علاقه خود به این بنا، مي گويد: خانه گوهر الزمان قوام حدود پنجاه سال پیش مدرسه و محل تحصیل من بود و خاطرات زیادی از آن در ذهنم ثبت شده است؛ گردش ایام به شکلی رقم خورد که سال 1391 از آگهی فروش آن خبردار شدم و آن را خریداری کردم.
زین العابدین غفاری ادامه مي دهد: بلافاصله بعد از خرید این ملک، به اداره کل میراث فرهنگی فارس مراجعه کردم و به پیشنهاد این اداره، بنا را در اختیار میراث فرهنگی گذاشتم تا مرمت شود اما در کمال ناباوری پس از مدت کوتاهی در یکی از روزنامه ها خواندم که "دزدان میراث فرهنگی درها و سقف خانه قوام را کندند و بردند".!
وي اضافه مي کند: با شنیدن این خبر به حراست میراث فرهنگی فارس مراجعه کرده و با هماهنگی آنان در خانه را باز کردند و متوجه شدیم که سقف ها، درک ها، سنگ های مرمر و تزئینات بنا به سرقت رفته است! لذا از طریق مراجع قضایی شکایت کردم و مدیرکل وقت اداره کل میراث فرهنگی در قالب یک صورت جلسه تعهد داد که طی سه ماه این خانه را مرمت کنند و به همان شکلی که تحویل گرفته بودند، تحویل دهند، اما دیگر هیچ خبری نشد و هیچ اقدامی در این زمینه انجام ندادند.
غفاری ادامه مي دهد: من این خانه را به قیمت حدود صد میلیون تومان خریداری کردم و تصمیم گرفته بودم که موزه ای در خور و شان شیراز در این خانه تاسیس کنم و در حال حاضر حتی افرادی به عنوان سرمایه گذار از کشور های عربی پیشنهاد خرید این ملک را به قیمت هفت میلیارد تومان داده‌اند؛ اما من فروشنده نبوده و نیستم، این ملک را متعلق به تمام مردم ایران و خودم را امانت‌دار این ملت می‌دانم.
مالک فعلی خانه گوهر الزمان قوام مدعی است که بارها به مسئولان کنونی میراث فرهنگی فارس مراجعه و شفاهی و کتبی درخواست بازدید از این ملک را ارائه داده است تا کارشناسان برای بررسی وضعیت و کمک به مرمت و حفظ آن مراجعه کنند اما تاکنون پاسخی نگرفته است.
* 400 اثر ملي روي دست مسئولان مانده
در بافت تاریخی شیراز نزدیک به ۴۰۰ خانه تاریخی وجود دارد که به ثبت ملی رسیده که این امر یکی از دلایل اصلی شاخص بودن بافت تاریخی شیراز است.
علیرضا گل گلی يکي از فعالان عرصه ميراث فرهنگي مي گويد: بر خلاف شهرهای دیگر کشور که به صورت شطرنجی یا تارعنکبوتی ساخته شده اند، بافت تاریخی شیراز یک هویت مذهبی دارد .
وی ادامه مي دهد: در بافت تاریخی شیراز، به خاطر اینکه خانه ها بر سر بقاع متبرک قرار نمی گیرند، نوعی بافت ستاره ای شکل گرفته این به لحاظ شهرسازی یک امتیاز به شمار می رود، بر خلاف دیگر شهرهای تاریخی دنیا که شاکله ای تارعنکبوتی یا شطرنجی دارند.
این فعال حوزه میراث فرهنگی تاکيد مي کند: در گذشته رسم بوده که مردم شهرهای ایران، خانه های خود را به سمت آفتاب بسازند اما شیرازی ها خانه های خود را به سمت قبله می ساخته اند و همین باعث شده که ساختار بافت تاریخی شیراز کمی مورب باشد.
وی در رابطه با دیگر ظرفیتهای بافت تاریخی شیراز مي گويد: علاوه بر ساختار بافت، باید در نظر داشت که یک سوم همه آثار تاریخی ایران در فارس قرار گرفته و از مجموع سه هزار اثر تاریخی که در فارس ثبت ملی شده، نزدیک به ۴۰۰ اثر در بافت تاریخی قرار دارد.
در محلات تاریخی شیراز محله‌ای وجود دارد به نام "بالاکفت" که به لحاظ جغرافیایی از محدوده دروازه سعدی، تا فلکه خاتون یا دروازه فسا، کوار و دروازه قصابخانه و بلوار سیبویه و شاه‌داعی الله و مجموعه قوام را شامل می‌شده است.
مهمترین آثار تاریخی موجود در این محله، به استثنای حرم سید علاءالدین حسین(ع)، مجموعه قوام است که قابلیت ثبت به صورت مجموعه‌ای جهانی را هم دارد؛ زیرا به لحاظ تاریخی وقایعی که در دوران حکمرانی خاندان قوام در شیراز و در زمینه معماری و شهرسازی حادث شده، از وقایع تاثیرگذار تاریخی محسوب می‌شود.
مجموعه قوام شامل نارنجستان قوام، خانه زینت الملک، خانه‌ای به نام گوهرالزمان، خانه سید هاشم، بازارچه هاشمیه،مسجد امام سجاد(ع)، حسینه ی قوام، حمام گچینه، بازارچه کپری‌ها، بازارچه عباسی‌ها، مطبخ قوام، اصطبل قوام (که از بین رفته)، حمام حاج هاشم که در کوچه حکیم السلطنه در کنار کوچه نارنجستان قوام واقع شده است.
با اينکه حدود پانزده اقامتگاه بومگردی در این محدوده تاسیس شده اما به لحاظ زیرساخت‌ها این محدوده با مشکلاتی مواجه بوده است.
