شخصیت بزهکار و بررسی آن مهمترین رکن جرمشناسی پیشگیرانه است. این موضوع نخستین بار در مکتب تحققی توسط سزار لومبروزو، دانشمند پزشکی قانونی که مطالعات خود را به روی شخصیت مجرم بنا نهاد، مطرح شد. سردمداران این مکتب به دنبال بررسی وضعیت شخصی، خانوادگی، اجتماعی و روانپزشکی شخص مرتکب بودهاند تا بدین وسیله با کشف سوابق روحی و اجتماعی وی نحوه اصلاح، درمان و پیشگیری از تکرار جرم حاصل شود.
به طور کلی شخصیت، اوصاف باطنی فرد است که نمود ظاهری نیز یافته و رفتاری ثابت است که همواره فرد با خود به همراه دارد. همانگونه که اثر انگشت هیچ فردی شبیه دیگری نیست «شخصیت» نیز منحصربهفرد بوده و با دیگری متمایز است. نظام قضایی ایران نیز با به کارگیری این ماحصل علوم جنایی، در پی کاهش ارتکاب جرم و کنترل جرائم بر آمده است.
پرونده شخصیت، پروندهای است که در کنار پرونده کیفری در موارد مصرح قانونی تشکیل شده و در آن تمامی سوابق فردی لحاظ میشود.
مطابق ماده ۲۰۳ آیین دادرسی کیفری «در جرائمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، قطع عضو، حبس ابد یا تعزیر درجه ۴ و بالاتر است و همچنین در جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی که دیه آن ثلث دیه کامل مجنیعلیه یا بیش از آن است، بازپرس مکلف است حین انجام تحقیقات دستور تشکیل پرونده شخصیت متهم را به واحدهای مددکاری اجتماعی دهد. این پرونده باید شامل گزارش مددکار از وضع مادی، خانوادگی و اجتماعی متهم و همچنین گزارش پزشکی و روانپزشکی وی باشد.
همچنین به موجب ماده ۲۸۶ همان قانون «در جرائم تعزیری درجه ۵ و ۶ تشکیل پرونده شخصیت درباره اطفال و نوجوانان توسط دادسرا یا دادگاه اطفال و نوجوانان الزامی است.»
آنچه مهم بوده میزان اثرگذاری پرونده شخصیت بر عاقبت اطفال و نوجوانان است که صریحاً قانونگذار آن را الزامی خوانده است. با ورود بزهکار نوجوان به فرآیند کیفری پرسشهایی در قالب پرسشنامهها و آزمونهای متعدد متضمن اطلاعات شخصی، خانوادگی، اقتصادی و... انجام میشود و پس از آن با بررسی کارشناسان، نوجوانان بر اساس حالت خطرناکشان از یکدیگر متمایز میشوند. نتیجه را به دستگاه قضا اعلام میکنند که وضعیت نوجوان در حد مشاوره و مراقبت است یا خیر. در نهایت هم به علت بالا بودن ظرفیت مجرمانه و عدم تطابق وی با جامعه مستلزم نگهداری در کانونهای ذیصلاح است.
اصل فردی کردن مجازاتها یعنی هر شخص با توجه به شرایط اقتصادی، اجتماعی، خانوادگی و... که مختص هر شخص بوده است، در دادرسی مورد محاکمه واقع شود. تشکیل پرونده شخصیت قدم مهمی در اجرای این اصل است که در قوانین ما لحاظ شده است.
*کارشناس ارشد حقوق جزا و جرمشناسی