محمدصادق عابديني
عليرضا داودنژاد كارگردان فيلم سينمايي «فراري» كه در اكران نوروزي با شكست سنگيني مواجه شد، در نشستي خبري درباره احتمال تكرار تجربه تلخ سال 56 براي سينما هشدار داد.
فيلم سينمايي فراري آخرين ساخته عليرضا داودنژاد كارگردان قديمي و باتجربه سينماي ايران در اكران نوروزي با شكست تجاري روبه‌رو شد. فیلمي كه در جشنواره فجر با استقبال منتقدين روبه‌رو شده و با تحسين جشنواره توانست جايزه بهترين فيلمنامه را به دست آورد، در اكران نوروزي در قعر جدول فروش قرار گرفت. اين اتفاق ناگوار با انتقاد عوامل فيلم روبه‌رو شد. از اعتراض به شرايط بد اكران و عدم تخصيص سالن‌ها گرفته تا اعتراض به وضعيت بد سينما و رواج «خالتوريسم»!
داودنژاد، در جلسه نقد و بررسي اين فيلم كه در فرهنگسراي ارسباران برگزار شد، درباره پديده «خالتوريسم»، گفت: ما سينماي خودمان را داريم، سينمايي كه از فرهنگ و جامعه ما نشأت مي‌گيرد. اگر سينماي ما با همين فرمان جلو برود و به ساخت «خالتوريسم» و تقليد از فيلم‌هاي خارجي ادامه دهد، مي‌شود آن اتفاقاتي كه در سال 56 افتاد. سينماي ما در اين سال به علت سطحي بودن و هجوم فيلم‌هاي خارجي ورشكسته شد.
ورشكستگي سينما در سال 56، درست در زماني اتفاق افتاد كه سينما رفتن يكي از تفريحات اصلي مردم بود. سينماها اكثراً شلوغ و فيلم‌ها پرفروش بودند اما در همان دوره اتفاقي در سينما افتاد كه در نوع خودش جالب توجه است.
فيلم خارجي بلاي سينماي ايران
داودنژاد يك بار در زمان اكران فيلم «روغن مار» مصاحبه بلندي درباره شرايط سينماي ايران داشت. وي در اين مصاحبه گريزي نيز به شرايط سال 56 زد و گفت: هرچند سينماي قبل از انقلاب شامل سينماي هنري و تجاري بود كه زندگي مسالمت‌آميزي كنار هم داشتند ولي به ورشكستگي رسيد. يعني سينماي قبل از انقلاب سال 56 ورشكست شد. توليد به 10، 11 فيلم رسيد. پس سينماي هنري به كلي از چرخه نمايش منزوي شد. فقط يك سينما «كاپري» مانده بود كه فيلم هنري نشان مي‌داد ولي سينماي هنري به جريان تبديل نشد چون سودآور نبود.
اين فيلمساز، در ادامه گفت: اگر اين سينما تا سال 56 به حياتش ادامه نداده بود و فضاي توليد و نمايش براي توليد داخلي تا آن سال حفظ نشده بود، بعد از انقلاب بلافاصله تجديد ساختار و راه‌اندازي‌اش ممكن نبود. يعني در واقع سينماي تجاري، قبل از انقلاب را محكوم نمي‌كنم و مي‌گويم مقتضاي آن شرايط بود. موضوع اين است كه قبل از انقلاب قاعده‌‌اي بود كه البته ربطي به قبل و بعد از انقلاب ندارد. در مملكت ما دو چيز مانع ايجاد سينماي ملي است؛ سانسور و فيلم خارجي.
وي ادامه داد: قبل از انقلاب كه خود من از نزديك فعاليت داشتم، براي فيلمسازي نبايد به آنچه در جامعه جريان داشت، مي‌پرداختيم. اگر به آن سمت مي‌رفتيم به نحوي برخورد مي‌كردند چون اين اصل پذيرفته شده بود كه سينما نبايد به زندگي ارتباطي داشته باشد و اين ناشي از سانسوري بود كه از دهه 20 و30 به‌تدريج جلو آمد و دهه 50 خيلي غلظت پيدا كرد. اين كارگردان درباره ورود فيلم‌هاي خارجي به بازار سينماي ايران در دهه 50، توضيح داد: وقتي واردات فيلم خارجي شروع به افزايش پيدا مي‌كند و بي‌در و پيكرتر مي‌شود توليدكننده را مي‌برد به سمت تقليد و بازتوليد كليشه‌هاي سينماي تجاري خارجي. به اين ترتيب از تنوع شخصيت‌ها و تيپ‌هاي اجتماعي فقط دو قماش به كار سينماي توليد انبوه آمدند؛ بدكاره‌ها و تيغ‌كش‌ها. يعني همان بازتوليد كليشه‌هاي فيلم خارجي كه روز به روز بر سينما مسلط مي‌شد و سينماي داخلي را هر چه بيشتر به سمت انفعال، تقليد و كپي‌برداري مي‌برد. وقتي شما شروع به كپي‌برداري و تقليد مي‌كني، بازي را به آنكه از او تقليد مي‌كني، مي‌بازي. در نتيجه سينماي خارجي مدام موقعيتش بيشتر تحكيم مي‌شد.
داودنژاد تأكيد كرد: فيلم ايراني مدام گران مي‌شد و خارجي مدام ارزان. پس واردات به‌صرفه‌تر از ساخت فيلم بود. دومين عاملي كه واردات را تقويت مي‌كرد، اين بود كه فيلم ايراني پورسانت 50 درصد از سالن‌ها مي‌خواست ولي فيلم خارجي با 20 درصد راضي بود، از سوي ديگر فيلم ايراني حداقل بايد يك هفته روي اكران مي‌ماند ولي فيلم خارجي را مي‌شد دو روزه عوض كرد. يعني هم زمان كمتر و ظرفيت كمتري از نمايش را اشغال مي‌كرد، هم سود بيشتري داشت. در نتيجه واردات مدام افزايش پيدا مي‌كرد. به‌تدريج توليدكنندگان داخلي به اين نتيجه رسيدند بهتر است فيلم خارجي وارد كنند.
كمدي‌ها جاي خارجي‌ها را گرفتند
حال در دهه 90، شرايط به نوع ديگري در حال رخ دادن است. يعني سينماي ايران به جاي اينكه فرصت ديده شدن به فيلم‌هايي از ژانرهاي مختلف بدهد، در حال تبديل شدن به بزرگراهي براي نمايش كمدي‌هاي سطحي شده است. كمدي‌هايي كه ظاهراً پرفروش هستند و تهيه‌كننده‌ها را مجاب مي‌كنند به جاي ريسك كردن و پرداختن به موضوعاتي از جنسي «فراري» كه حرف‌هاي زيادي درباره شرايط جامعه دارند، به سمت كمدي‌هايي بروند كه تركيبي از حركات موزون و جملات ركيك و البته داستان ساده و پيش پا افتاده‌اي هستند.
در اين شرايط گيشه متمايل به فيلم‌هاي كمدي مي‌شود و سهم ديگر فيلم‌ها از چرخه اقتصادي سينما كاهش پيدا مي‌كند. اين شرايط در سال‌هاي اخير به خصوص از سال 94 به بعد بارها در سينما تكرار شده است. «باني فيلم» در اين باره مي‌نويسد: معضل مهم در فروش كمدي‌هاي سخيف است كه متأسفانه با هر ترفندي اغلب با جيب پر از گيشه خداحافظي مي‌كنند و در كنار پولي كه از تماشاگر مي‌گيرند، در قبال چند شوخي سطح پايين و مبتذل، نيمچه ذوق هنري و بصري او را هم كور مي‌كنند. چنين تماشاگري روزي چشم باز مي‌كند و خود را در ورطه اين كمدي‌هاي بي‌ارزش مي‌بيند. چنين روزي در سينماي ايران دور نيست و حتي زنگ خطر آن از همين حوالي شنيده مي‌شود.
افت كيفيت توليدات سينمايي در كوتاه‌مدت با رونق نسبي سينماي كمدي همراه است. جايي كه كارگردانان صاحب‌نام در سينماي اجتماعي نيز به سوداي كسب درآمد بيشتر و عقب نماندن از جريان توليد، سراغ ساخت فيلم‌هاي كمدي مي‌روند اما در بلندمدت، با عدم برنامه‌ريزي براي توزيع مناسب ژانرها در سينما، مخاطبي كه سطح توقعش از سينماي كمدي به شدت نازل شده است، سينما را پس مي‌زند و حتي كمدي‌هاي به ظاهر پرفروش نيز با شكست تجاري روبه‌رو مي‌شوند.
تجربه سال 56، یعني كاهش چشمگير توليد فيلم ايراني و در عوض اشباع سينما با فيلم‌هاي وارداتي عمدتاً غربي، مي‌تواند اين بار در شكل ديگري يعني هژموني كوتاه‌مدت سينماي كمدي براي نابودي ديگر ژانرهاي سينمايي خودش را جلوه‌گر كند، مگر آنكه سازمان سينمايي به عنوان متولي سينماي ايران تدبيري براي كنترل روند لجام گسيخته فيلم‌هاي كمدي در نظر بگيرد.
