جعفر تکبیری
«براي آخرين بار»... اين توصيفي است كه دونالد ترامپ پس از امضاي تعليق تحريم‌هاي ايران به كار برد و عنوان كرد شرط تعليق مجدد تحريم‌ها پس از چهار ماه آينده اصلاح توافق هسته‌اي مطابق با خواسته امريكاست.
دونالد ترامپ بارها توافق هسته‌اي با ايران را «بدترين توافقنامه تاريخ ايالات متحده» خوانده و در ادعايي مضحك عنوان كرده كه اين توافق مانع اقدامات «بي‌ثبات‌كننده جمهوري اسلامي در منطقه و برنامه‌هاي مناقشه‌برانگيز موشكي» نشده است. اما رئيس‌جمهور امريكا در حالي مدعي شد براي آخرين بار تحريم‌هاي مرتبط با موضوعات هسته‌اي را براي چهار ماه لغو مي‌كند كه وي از همان ايام رقابت‌هاي انتخاباتي امريكا، به صراحت از پاره‌كردن برجام سخن به ميان مي‌آورد؛ اتفاقي كه اگرچه پس از انتخابش به عنوان رئيس‌جمهور تا به امروز صورت نگرفته و برخلاف ميل باطني خود چندين بار پايبندي ايران به برجام را تأييد و تحريم‌ها را چندين نوبت لغو كرد اما بارها اقداماتي خلاف روح و جسم برجام صورت داد كه عاملي براي احتضار اين توافق بين‌المللي شد؛ توافقي كه امروز دچار يك زندگي نباتي شده و هيچ كس نمي‌تواند بگويد آيا آن زنده است يا مرده؟ چراكه از يك سو فشارهاي مختلف ايالات متحده به اين سند، آن را به سمت مرگ مي‌كشاند و در سوي ديگر ذينفعان اين سند تلاش زيادي براي زنده نگه داشتن آن به كار بسته‌اند.
اروپايي‌هاي مشتاق
اما در حالي كه امريكايي‌ها وانمود می‌کنند قصد خروج از برجام را دارند اروپايي‌ها اشتياق زيادي براي حفظ برجام نشان مي‌دهند و حتي مي‌كوشند امريكا را براي حفظ اين سند بين‌المللي تحت فشار قرار دهند. بر اين اساس يك روز پيش از اعلام نظر ترامپ، محمدجواد ظريف وزير خارجه كشورمان به بروكسل سفر كرد تا با فدريكا موگريني، هماهنگ‌كننده سياست خارجي اتحاديه اروپا و همتايان خود از بريتانيا، فرانسه و آلمان درباره آينده توافق هسته‌اي بحث و تبادل نظر كند.
در پايان اين نشست موگريني و نمايندگان سه كشور اروپايي از رئيس‌جمهور امريكا خواستند در مسير حفظ و اجراي توافق هسته‌اي با جمهوري اسلامي همكاري كند، به نحوي كه زيگمار گابريل وزير امور خارجه آلمان در دفاع از برجام عنوان كرده كه توافق هسته‌اي با ايران به وضوح نشان داد مي‌توان از طريق راهكارهاي ديپلماتيك مانع گسترش جنگ افزارهاي هسته‌اي شد. به باور او، شكست توافق هسته‌اي با ايران در شرايط كنوني مي‌تواند به‌مثابه «يك نشانه بسيار بد» بر مناقشه هسته‌اي با كره شمالي تأثيري نامطلوب بر جاي نهد.
اروپا نگران منافع اقتصادي خود است
اين اشتياق اروپايي‌ها براي حفظ برجام را بايد در جايي جست‌وجو كرد كه اعضاي اين اتحاديه، به‌رغم تمامي مشكلاتي كه امريكا در مسير تجارت با ايران بر سر راه‌شان قرار داده، توانسته‌اند قراردادهاي نسبتاً خوبي را با ايراني‌ها ثبت كنند و در كنار سرازير شدن كالاهاي مصرفي اين كشورها به ایران در حوزه‌هاي پرسود نفت و گاز، خودرو‌سازي و فروش هواپيما با ايران قرارداد امضا كنند و مترصد آن هستند با يافتن راه‌هاي تازه، حجم قراردادهاي خود را افزايش دهند.
در بخش خودرو‌سازي قرارداد شركت رنو، پژو و به تازگي بنز جزو مهم‌ترين قراردادهاي تجاري ميان ايران و اروپا بوده، اين در حالي است كه در بازار ايران به روي خودروهاي لوكس اروپايي نيز گشوده شده و هر روز شاهد عرضه محصول تازه اين برندها در داخل كشور هستيم. در حوزه هواپيما، بزرگ‌ترين و مهم‌ترين قرارداد پسا‌برجام ميان ايران و شركت ايرباس امضا شد و قرار است نزديك به 100 فروند هواپيما به ايران تحويل دهند.
همچنين در حوزه نفت و گاز نيز قرارداد مهمي با شركت توتال به امضا رسيده كه قرار است اين شركت اروپايي توسعه فاز 11پارس‌جنوبي را انجام دهد. به اينها بايد قراردادهاي خرد ديگري همچون توسعه و ساخت فرودگاه، توسعه كارخانه فولاد و نيروگاه را نيز اضافه كرد كه عايدي زيادي را نصيب اروپايي‌ها مي‌كند، بنابراين با نگاهي به اين اتفاقات مي‌توان به خوبي نگراني اروپايي‌ها را در خصوص از دست دادن بازار ايران درك كرد؛ اتفاقي كه مي‌تواند به عنوان يك اهرم فشار به كمك مقامات ايران بيايد تا بتوانند به واسطه آن امنيت برجام را تأمين كنند.
واقعيتي كه اروپايي‌ها پنهان مي‌كنند
اما در اين ميان نكته اصلي كه اروپايي‌ها سعي در پنهان‌كردن آن يا تمارض در عدم‌درك آن دارند، اين است كه خروج امريكا از برجام، عامل انهدام اين توافق خواهد بود، چراكه ايالات متحده با خروجش از اين توافق نه تنها مي‌تواند تحريم‌هاي جديدي را عليه كشورمان وضع كند كه خود اين موضوع براي نقض برجام كافي است، در طرف ديگر دست اروپا را نيز براي ادامه ارتباط با ايران خواهد بست و حضور طرف‌هاي اروپايي در برجام اثري به نفع ايران و اروپا نخواهد داشت، كما اينكه در دوره تحريم‌ها نيز شاهد بوديم اگرچه بسياري از بانك‌هاي ايراني در ليست تحريم‌هاي اروپا قرار نداشتند، اما به دليل تحريم آنها از سوي امريكا، نه اروپا و نه حتي كشورهاي آسيايي امكان تماس با شبكه مالي ايران را نداشتند و چنانچه ردي از اين تماس‌ها توسط امريكايي‌ها كشف مي‌شد، اين بانك‌ها موظف به پرداخت ميليون‌ها دلار غرامت به امريكايي‌ها مي‌شدند.
ايران در دور باطل برجام
حال نكته مهم آنجاست كه در صورت خروج امريكا از برجام، جمهوري اسلامي عملاً هيچ اقدام عملي عليه امريكا نمي‌تواند انجام دهد و دست دولت براي اعلام جرم عليه امريكا بسته است. بر اساس برجام و پيوست‌هاي آن چهار مرجع به عنوان نهادهاي حل‌كننده اختلافات تعيين شده كه اين نهادها زيرنظر مرجعي به نام كميسيون مشترك فعاليت مي‌كنند. كميسيون مشترك، كارگروه حل اختلاف رفع تحريم‌ها، هيئت وزيران طرفين برجام و شوراي امنيت نهادهايي هستند كه براي حل و فصل اختلافات تعيين شده‌اند. بنابراين تشكيل كميسيون مشترك نخستين مرحله از پيگيري‌هاي حقوقي ايران در خصوص موضوع نقض برجام توسط امريكا خواهد بود. اين كميسيون از نمايندگان 1+5 و نمايندگان ايران و اتحاديه اروپا تشكيل شده است. نماينده اتحاديه اروپا دبير كميسيون بوده و برخي امور اجرايي را بر عهده خواهد داشت.
اين در حالي است كه به رغم تشكيل هشت جلسه از اين كميسيون، هنوز ايران و اروپا نتوانسته‌اند، امريكا را به تعهداتش در برجام ملزم كنند. حال اگر پس از نظر كميسيون كه در آن ديدگاه ايران تأمين نشده باشد، كشورمان اين حق را دارد كه موضوع را به وزيران امور خارجه ارجاع دهد، وزيران 15روز وقت خواهند داشت تا موضوع را فيصله دهند، مگر اينكه اين زمان با اجماع تمديد شود.
پس از بررسي موضوع در سطح وزيران، ايران مي‌تواند درخواست كند كه موضوع توسط يك هيئت مشورتي كه متشكل از سه عضو خواهد بود (دو نفر از جانب دو طرف درگير و يك نفر مستقل) بررسي شود. هيئت مشورتي بايد نظريه غير‌الزام‌آوري را در خصوص موضوع پايبندي ظرف 15 روز ارائه كند. حال پس از اين چنانچه موضوع كماكان به نحو مورد رضايت طرف شاكي يعني ايران فيصله نيافته باشد و طرف شاكي معتقد باشد كه موضوع، مصداق «عدم‌پايبندي اساسي» است، آنگاه مي‌تواند موضوع را به عنوان مبناي توقف كلي يا جزئي اجراي تعهداتش وفق برجام قلمداد و به شوراي امنيت سازمان ملل متحد ابلاغ كند. اينجا دقيقاً همان نقطه‌اي است كه مي‌تواند پيگيري‌هاي حقوقي ايران را متوقف كند چراكه شوراي امنيت به واسطه حق وتويي كه در اختيار امريكاست، مي‌تواند مسير پرونده را به سمت و سويي ببرد كه دستاوردي خاص به دنبال نداشته باشد و كشورمان با دستان خالي، صحنه را به امريكا واگذار كند.
