وحید حاجی‌پور
روزانه بين 35 تا 40 ميليون متر مكعب گاز روي مشعل‌هاي مناطق نفتي كشور سوزانده مي‌شود. از زاگرس گرفته تا ميادين نفتي ايران در خليج فارس هدر‌دهنده اين ميزان گاز هستند و سال‌هاست كه اتفاق خاصي براي كنترل آن رخ نداده است.
با توليد نفت از ميادين نفتي گاز همراه اين نفت نيز خارج مي‌شود كه بايد از نفت جداسازي شود. در كشورهايي كه به اهميت اين گازها پي برده‌اند اين گاز را در موارد خاصي به مصرف مي‌رسانند. استفاده از گازهاي همراه براي توليد برق در نيروگاه‌ها، استفاده به عنوان خوراك پتروشيمي و تزريق آن به مخازن نفتي براي نگهداشت توليد از ميادين سه راهكار عمده و در دسترس است كه متأسفانه در ايران به اجرا در نيامده است هرچند چند طرح بزرگ مانند آماك، ان جي ال خارك، ان جي ال سيري و... اجرا شده ولي به بهره‌برداري كامل نرسيدند.
يك رابطه
اصولاً ميزان توليد نفت ارتباط مستقيمي با گازهاي همراه دارد به اين صورت كه هر چه ميزان توليد نفت از ميادين بيشتر شود به همان نسبت، ميزان گازهاي همراه نيز افزايش مي‌يابد. بر همين اساس بايد ميزان گازهاي همراه عربستان با توليد 10 ميليون بشكه نفت و سوزاندن آن بيشتر از ميزان گازهاي همراه ايران باشد كه روزانه حدود 4 ميليون بشكه نفت استخراج مي‌كند ولي آمارهاي موجود نشان مي‌دهد عربستان چگونه عملكردي را رقم زده است كه ايران بايد در حسرت آن بماند.
آرامكوي سعودي روزانه 10 ميليون بشكه نفت توليد مي‌كند ولي كمتر از 5 ميليون متر مكعب گاز در روز مي‌سوزاند اما ايران با توليد بسيار كمتر از اين شركت، روزانه بين 35 تا 40 ميليون متر مكعب گاز روي فلرهاي مشتعل مي‌سوزاند در حالي كه اين رقم بايد بسيار كمتر از آني باشد كه امروز شاهد آن هستيم.
آمارها نشان مي‌دهد كه به‌‌رغم حجم بالاي توليد نفت ميزان گازهاي همراه نفت سوزانده شده در سطح بسيار پاييني است. به نحوي كه شدت سوزاندن گازهاي همراه نفت براي اين كشور در سال 2015 معادل 5/0 متر مكعب براي هر بشكه نفت بوده است اما در ايران براي توليد هر بشكه نفت حدود 8 متر مكعب گاز سوزانده مي‌شود.
براساس آمارهاي بانك جهاني در مورد گازهاي همراه نفت و توليد نفت، ايران در شدت سوزاندن اين گازها در رده هفتم قرار دارد. آمارهاي مذكور نشان مي‌دهد و هم اكنون بعد از عراق در رتبه دوم كشورهايي ايستاده است كه گازهاي همراه را مي‌سوزاند. اين در حالي است كه برنامه‌هاي توسعه‌اي نقش مهمي را به اين مهم اختصاص داده ولي هيچگاه محقق نشده است.
چند برنامه و شكست
مقايسه عملكرد و اهداف برنامه‌هاي توسعه كشور در زمينه سوزاندن گازهاي همراه نفت نشان مي‌دهد كه به جز سال‌هاي 1391 و 1392، در بقيه سال‌هاي برنامه سوم تا پنجم طي سال‌هاي 1395- 1378، شركت ملي نفت ايران نتوانسته اهداف برنامه را محقق كند. البته در سال‌هاي 1391 و 1392 كه مقدار كمي از اهداف برنامه پنجم محقق گرديد، دليل اصلي كاهش توليد نفت بوده است و پروژه خاصي در اين رابطه به بهره‌برداري نرسيده است. در واقع كاهش سوزانده شدن گازهاي همراه به اين دليل بوده است كه ميزان توليد نفت كاهش پيدا كرده است وگرنه هيچ برنامه‌اي براي استفاده از اين گازها پياده‌سازي نشده است.
در برنامه سوم توسعه هدف‌گذاري شده بود تا ميزان گازهاي همراه نفت سوزانده شده از 29 ميليون متر مكعب در روز در سال 1378 به 13 ميليون مترمكعب در روز در سال 1383 برسد ولي نه تنها چنين هدفي محقق نشد بلكه ميزان سوزانده شدن گازهاي همراه به حدود 40 ميليون متر مكعب در روز افزايش پيدا كرد!
به عبارت ديگر، طي دوره زماني 83- 1379 ميزان گازهاي همراه نفت سوزانده شده بايستي 16 ميليون متر مكعب در روز كاهش مي‌يافت ولي در عمل طي اين پنج سال ميزان گازهاي همراه نفت سوزانده شده 6/10 ميليون متر مكعب در روز افزايش يافته است يعني انحراف 166 درصدي از هدف برنامه.
با وجود شكست برنامه سوم اما برنامه چهارم بسيار رويايي‌تر تدوين و ابلاغ شد. بر اين اساس ميزان سوزانده شدن گازهاي همراه طي پنج سال بايد از 40 ميليون متر مكعب به 10 ميليون متر مكعب مي‌رسيد ولي عملكرد شركت ملي نفت ايران نشان مي‌دهد كه ميزان گازهاي همراه نفت سوزانده شده طي پنج سال برنامه چهارم با نرخ متوسط سالانه يك درصدي رشد كرده و از 6/39 ميليون متر مكعب در روز به 56/41 ميليون متر مكعب در روز در سال 1388 رسيده است يعني انحراف7/106 درصدي از هدف برنامه.
اما اين رؤيا‌پردازي در برنامه پنجم هم ادامه داشت تا رگه‌اي از واقعيت‌پذيري در اين برنامه هم وجود نداشته باشد. بر اساس حكم اين برنامه ميزان گازهاي همراه نفت سوزانده شده از 24/37 ميليون مترمكعب در روز در پايان سال 1389 به 9/6 ميليون مترمكعب در روز در پايان سال 1394 مي‌رسيد. يعني كاهش34/30 ميليون مترمكعب در روز ولي اين برنامه هم شكست خورد هرچند به‌خاطر تحريم‌ها و كاهش توليد نفت كشور، ميزان سوزانده شدن گازهاي همراه تا رقم 24 ميليون متر مكعب در روز كاهش يافت.
مشكل كجاست؟
گازهاي همراه گازهاي غني است كه كاربردهاي فراواني دارند و وزارت نيرو هم خواستار خريد آن براي توليد برق است. بخش خصوصي هم پيشنهادهاي متفاوتي را به وزارت نفت ارائه كرده است ولي وزارت نفت در طول دوره‌هاي متفاوت، حاضر به فروش ارزان گازهاي همراه به متقاضيان نبوده و به هيچ عنوان به فكر نرخ بازگشت سرمايه و سود بخش خصوصي نيست تا روزانه 35 ميليون متر مكعب گاز روي فلرها سوزانده شود. البته وزارت نفت به تازگي نرخ فروش گازهاي همراه را اعلام كرده است ولي با توجه به اينكه در اين دولت پروژه‌هاي مهم جمع‌آوري گازهاي همراه يا متوقف شده يا با پيشرفت كند همراه بوده است، همچنان بايد منتظر سوزاندن سرمايه ملي در كشور باشيم. گازهايي كه عربستان با جمع‌آوري و استفاده از آنها در صنعت پتروشيمي، به قدرت نخست پتروشيمي خاورميانه تبديل شده است و ايران به صورت مطلق زير سايه آن قرار دارد.
اگر قيمت هر متر مكعب گاز طبيعي همراه نفت را 5 سنت در نظر بگيريم و ميزان سوزانده شدن را 35 ميليون متر مكعب، بايد گفت كه سالانه بيش از 3 ميليارد دلار از سرمايه ايران سال‌هاست روي فلرها مي‌سوزد و كسي هم به فكر جمع‌آوري آن نيست با وجود آنكه ژست‌هاي مختلفي براي آن گرفته شده است. البته بايد اذعان داشت همه دولت‌ها در اين بي‌توجهي مقصر هستند و محدود كردن اين بي‌كفايتي در مديريت سرمايه‌هاي كشور به يك دولت نگاهي غيركارشناسي است.
