ملت ايران پس از شهريور ماه 1320 وفرار رضاخان، نوعي «خوديابي» و «مبارزه با استعمار انگلستان» را سامان داد، مبارزه‌اي كه در واپسين ساليان دهه 20 به اوج خود رسيد و ملي شدن صنعت نفت را موجب شد. درآخرين مرحله از اين مبارزه، سپهبد حاجيعلي رزم‌آرا به مثابه واپسين مانع ازسوي دولت انگلستان دربرابر اين فرآيند ظاهر شد. رزم آرا كه نوعي تسلط بر عرصه سياسي كشور را اميد مي‌برد، تقريباً تمامي نيروهاي سياسي ايران آن روز را در برابر خويش متحد ساخته بود.
رزم‌آرا در برابر مخالفان در مجلس
واقعيت اين است كه مأموريت رزم‌آرا جلوگيري از ملي شدن صنعت نفت بود. بالاخره در 6 تيرماه 1329 رزم‌آرا همراه اعضاي كابينه‌اش به مجلس شوراي ملي وارد شد تا رأي اعتماد بگيرد، اما دكتر مصدق خطاب به رزم‌آرا با فرياد گفت:«براي چه آمده‌اي؟ ملت ايران زير بار ديكتاتور نمي‌رود. از مجلس بيرون برو.» دكتر مصدق همچنان داد مي‌زد تا اينكه غش كرد و بيهوش شد. فضاي مجلس متشنج شد، اما رزم‌آرا در ميان هياهوي نمايندگان مجلس اعضاي كابينه خود را معرفي كرد. پس از چند روز در حالي كه مخالفت‌ها به‌شدت ادامه داشت و حتي عده‌اي از نمايندگان هنگام صحبت رزم‌آرا صندلي‌هاي جلوي خود را شكستند، رزم‌آرا از سنا و شوراي ملي رأي اعتماد گرفت. آيت‌الله كاشاني هم كه از نقشه‌هاي او آگاهي داشتند او را عامل بيگانه معرفي كردند. سفارت انگليس هم كه از نفوذ آيت‌الله كاشاني در ميان مردم و جبهه ملي آگاهي داشت از طريق كاردار سفارت به ناصرخان قشقايي مي‌گويد:«چون شما با آقاسيد ابوالقاسم كاشاني دوست هستيد، بگوييد دولت انگليس در كارهاي داخلي مملكت مداخله ندارد و هر كسي رئيس دولت باشد با آن كار مي‌كند. اگر سپهبد رزم‌آرا نخست‌وزير شد دولت ما هم با او همكاري مي‌كند و هر كسي مخالفت كند ما با او دشمن هستيم.»ناصرخان پيام را به آيت‌الله مي‌رساند و آيت‌الله كه تحت تأثير كاردار قرار نمي‌گيرد، در پاسخ مي‌گويد: «اعلاميه مي‌دهم و با نخست‌وزيري سپهبد رزم‌آرا شديداً مخالفت خواهيم كرد، ولو اينكه چند هزار نفر كشته شوند.»(1)
مواجهه صريح آيت‌الله كاشاني دربرابر رزم‌آرا
آيت‌الله سيدابوالقاسم كاشاني در روز حضور رزم آرا در مجلس، اطلاعيه‌اي صادر كرد و ضمن صدور آن بازار تهران را تعطيل كرد و مردم را به برپايي تظاهراتي عظيم واداشت. با تجمع هزاران نفر از مردم در ميدان بهارستان به‌منظور جلوگيري از ورود رزم‌آرا به مجلس قواي انتظامي با توسل به خشونت آنها را متفرق كرد. با وجود اين هنگامي كه رزم‌آرا از مجلس خارج شد با تظاهرات فدائيان اسلام عليه نخست‌وزير روبه‌رو شد. در اين جريان اتومبيل رزم‌آرا توسط فدائيان اسلام مورد حمله قرار گرفت كه در پي آن نيروي پليس به آنان حمله‌ور شد و تعدادي را بازداشت كردند. (2)
رزم‌آرا از همان آغاز با ملي شدن صنعت نفت مخالف بود، چنانكه در جلسه خصوصي مجلس در سوم دي ماه 1329 قدرت ايران را براي اداره صنعت نفت ناكافي دانست و گفت:«چون اين موضوع مسئوليت بسيار شديدي را پيشگاه تاريخ و در مقابل ملت ايران ايجاد مي‌كند، لذا بايد صريحاً بگويم در وضع كنوني ايران داراي آن قدرت صنعتي نيست كه به خودي خود استخراج نفت كند و در بازارهاي دنيا شخصاً به فروش برساند...»(3)
هرگاه رزم‌آرا در مجلس قصد سخنراني داشت به دليل مخالفت نمايندگان اقليت، مجلس به تشنج كشيده مي‌شد. تا اينكه رزم‌آرا براي دفاع از لايحه (گس ـ گلشاييان) به مجلس آمد و طي نطقي گفت:«ايراني لياقت لولهنگ (آفتابه گلي) ساختن را ندارد، چگونه مي‌خواهد صنايع نفت را اداره كند؟»(4)رزم‌آرا حتي تهديد كرد مسجد را بر سر آيت‌الله كاشاني و مجلس را بر سر اقليت خراب خواهد كرد. او حتي سرهنگ قوامي را مأمور آماده‌سازي مقدمات كودتا نكرده بود. (5)
ميتينگ تاريخي فدائيان اسلام عليه رزم‌آرا
شهيد سيد‌مجتبي نواب صفوي پس از اعدام انقلابي عبدالحسين هژير، همچنان از سوي فرماندار نظامي وقت سرلشكر زاهدي و دولت رزم‌آرا تعقيب مي‌شد و مخفيانه فعاليت فدائيان اسلام را هدايت مي‌كرد. درآن دوران فدائيان اسلام در 11 اسفند 1329 تصميم گرفتند در اعتراض به رزم‌آرا و حمايت از ملي شدن صنعت نفت در مسجد شاه ميتينگ بگذارند. آيت‌الله كاشاني طي اعلاميه‌اي از عموم طبقات، تجار، جوانان، بازرگان و دانشجويان خواستند در اين تظاهرات مهم از طرف فدائيان اسلام «ايدهم الله تعالي» برقرار و در باب بيان حقايق اسلام و درباره نفت سخنراني جالب توجهي مي‌شود شركت كنند. در آن روز جمعه 11 اسفند سيد‌عبدالحسين واحدي از طرف فدائيان اسلام بيش از دو ساعت سخنراني كرد. (6)عده‌اي از چاقوكش‌ها هم مسئول بر هم زدن سخنراني بودند كه مأموران مخفي انتظامات فدائيان مأمور جلوگيري از اخلالگري آنها شدند. عبدالحسين واحدي در اين سخنراني گفت:«ما در راه اجراي احكام مقدس اسلام تا نثار آخرين قطره خون خود استقامت مي‌كنيم. زمامداران مسئول و غيرمسئول مملكت، نخست‌وزير، وكلا، وزرا، همه و همه بدانند كه طبق قانون اساسي مملكت بايد مجري احكام اسلام باشند وگرنه غير قانوني هستند.»(7)شهيد واحدي در سخنانش رزم‌آرا را تهديد كرد و گفت: «رزم‌آرا! برو، برو، اگر نروي تو را مي‌فرستيم مي‌داني چطور؟! با يك تقه»(8) «اگر چنانكه رزم‌آرا تا سه روز ديگر كنار نروي، تو را خواهيم فرستاد.»(9)
جلسه ائتلاف تاريخي «جبهه ملي»
با «فدائيان اسلام»
شش ماه از روي كار آمدن دولت رزم‌آرا مي‌گذشت. رزم‌آرا تمام تلاش خود را در سركوب نهضت ملي شدن صنعت نفت كرده بود. نمايندگان اقليت مجلس ـ كه رهبري آن با دكتر مصدق بود ـ عقب‌نشيني كرده بودند و سقوط او را غير ممكن مي‌دانستند و تز ملي شدن صنعت نفت تقريباً شكست خورده بود. در چنين برهه‌اي كه نااميدي حاكم بود، نواب سران جبهه ملي را دعوت به ملاقات كرد. جلسه در منزل شخصي به نام حاج محمود آقايي برگزار شد. اعضاي جبهه ملي همه بودند و فقط دكتر مصدق به علت كسالت نيامده بود و حائري‌زاده به نمايندگي از طرف او حضور داشت. دكتر فاطمي، دكتر بقايي، حسين مكي، نريمان، آزاد، حائري‌زاده و دكتر شايگان از وضعيت سياسي كشور تحليلي ارائه كردند. از نظر جبهه ملي مشكل اصلي شخص رزم‌آرا بود و از نظر آنها همه امور و مشكلات به رزم‌آرا برمي‌گشت. در عوض نواب و فدائيان معتقد بودند رزم‌آرا كارهاي نيست و مشكل اصلي ايران را در وجود شاه مي‌ديدند و نظرشان مبارزه رو‌در‌رو با دربار بود. آن شب جلسه به پايان رسيد و فردا شب در همان محل جلسه ادامه يافت. سپس نواب طي يك سلسله استدلالات مفصل آنان را متقاعد و اظهار كرد:«براي پيشرفت در مبارزه با اجانب، به‌خصوص انگلستان چاره‌اي جز نبرد با آنها از طريق مباني و اصول اسلامي نيست و اگر از اين راه پيش برويم ما پيروزيم و در غير اين صورت شكست‌خورده و مغلوبيم.»(10)
آن شب نواب از اعضاي جبهه ملي پرسيد:«فرض كنيم رزم‌آرا امروز ساقط شد، بعدش چه؟ آيا قول مي‌دهيد پس از سقوط وي احكام اسلامي را اجرا كنيد؟ اعضاي جبهه ملي جملگي جواب مثبت دادند.»(11)
«در آن جلسه هم براي آخرين بار با وكلا و اعضاي جبهه ملي عهد شد كه در اولين روز فرصت و قدرت طبق قانون اساسي كه هر‌گونه قانون مخالف اسلام را ملغي مي‌داند و حكم به اجراي احكام اسلامي مي‌كند (12) به اجراي قوانين اسلامي بپردازند.»(13)
ورود«شهيد استاد خليل طهماسبي» به فرآيند حذف رزم‌آرا
از ميان برداشتن رزم‌آرا به خليل طهماسبي كه مردي شجاع بود واگذار شد. ـ خانم طاهره سجادي كه خود بعدها از مبارزان عليه رژيم شد ـ درباره او مي‌گويد: «خليل طهماسبي يكي از اعضاي فعال فدائيان اسلام در كوچه ما، يعني كوچه سراج‌الملك يك مغازه نجاري داشت و من براي رفتن به مدرسه از جلوي مغازه او رد مي‌شدم. او در محل خيلي خوش‌نام بود و ما درباره نيك‌طبعي و تدين او چيزهايي مي‌شنيديم. بازداشت و محكوميت نواب صفوي و خليل طهماسبي باعث اضطراب مادرم شده بود. او خواب‌هايي مي‌ديد. يك بار در خواب ديده بود ايشان را به شهادت رساندند. خيلي ناراحت شده بود كه به نظرم ناراحتي او نشانه توجه اين زن متدين به فدائيان اسلام بود.»(14)
بدين ترتيب استاد خليل طهماسبي به دلايل اعتقادات شخصي با آيت‌الله كاشاني تماس گرفت و درباره حكم قتل رزم‌آرا از او سؤال كرد. آيت‌الله كاشاني رزم‌آرا را مفسد و قتل او را لازم دانست. خود آيت‌الله كاشاني بعدها در بازجويي گفتند:«چون مجتهد جامع‌الشرايط هستم و رزم‌آرا را مهدورالدم دانستم، حكم قتل وي را صادر كردم.»(15)
روز واقعه
استاد خليل طهماسبي مترصد فرصتي بود تا مقصود خود را عملي كند. او بسيار دوست داشت رزم‌آرا را در يكي از مجالس رقص و شب‌نشيني بكشد، ولي موفق نشد تا اينكه آيت‌الله فيض از علماي بزرگ قم فوت كردند. روز چهارشنبه 16 اسفند 1329 دولت، مجلس بزرگداشتي براي ايشان در مسجد شاه برگزار كرد و رزم‌آرا نيز بايد در اين جلسه شركت مي‌كرد. تا اينكه ظهر ساعت يك و نيم رزم‌آرا همراه اسدالله علم، وزير كار دولت وارد حياط مسجد شدند و وقتي از كنار طهماسبي گذشتند، او اسلحه را كشيد و به سر رزم‌آرا شليك كرد. بلافاصله تيرهاي دوم و سوم شليك شد كه به كتف و شكم او اصابت كرد. حجت‌الاسلام فلسفي در حال سخنراني بود كه سخنان خود را قطع كرد و از منبر پايين آمد. همه پا به فرار گذاشتند، حتي محافظان رزم‌آرا فرار كردند كه بعدها يكي از آنها چون لباس شخصي به تن داشت توسط مأموران دستگير و مضروب و پس از انتقال به ژاندارمري شناسايي شد. طهماسبي ابتدا به طرف بازار بزرگ بزازها رفت و سپس در مقابل بازار زرگرها توقف كرد و با صداي بلند داد زد: «الله اكبر/زنده باد اسلام/پاينده باد قرآن نابود باد ايادي بيگانه»مأموران ريختند و ايشان را دستگير كردند. استاد خليل طهماسبي در كلانتري خود را اينطور معرفي مي‌كند:«فدايي اسلام، نابودكننده دشمنان اسلام و ايران، عبدالله موحد رستگار هستم.»(16)
او درباره قتل رزم‌آرا گفت:«چون تشخيص دادم رزم‌آرا مردي خائن و وطن‌فروش است، مصمم شدم تا شرش را از سر يك عده مسلمان كوتاه كنم.»(17)مرگ رزم‌آرا تأثير عميقي بر سير ملي شدن صنعت نفت گذاشت. فرداي روز قتل رزم‌آرا كميسيون نفت به اتفاق آرا، اصل ملي شدن صنعت نفت را در سراسر كشور پذيرفت.
فدائيان اسلام و پيگيري آزادي استاد خليل طهماسبي
آيت‌الله كاشاني از فشار بر مجلس براي تصويب قانون نهايي دست برنداشتند و تظاهراتي در 18 اسفند در ميدان بهارستان برگزار شد. روز برپايي گردهمايي حاج ابوالقاسم رفيعي سلام شهيد نواب صفوي را به جمعيت ابلاغ كرد و به تشريح اهداف ترور رزم‌آرا پرداخت و علاوه بر ملي كردن صنعت نفت، اجراي احكام اسلامي را از مهم‌ترين اهداف خليل طهماسبي در ترور رزم‌آرا بيان كرد، سپس فدائيان اسلام اعلاميه‌اي را در ميان جمعيت پخش كردند كه البته جبهه ملي به دليل اينكه در متن اعلاميه به دربار و شاه حمله شده بود مخالف پخش آن بودند، اما فدائيان اسلام كار خود را كردند. متن اعلاميه بدين شرح است:
«پسر پهلوي و كارگردانان جنايتكار حكومت غاصب بدانند چنانچه تا سه روز ديگر برادر رشيد ما، خليل طهماسبي يا عبدالله رستگار را با كمال احترام آزاد نكنند، آن به آن خود را به سراشيب جهنم نزديك كرده‌اند. . . اينك، اينك اي پسر پهلوي و اي وكلاي مجلس شورا و سنا و اي وزير تازه وارد و اي وزراي باقيمانده پوسيده شما و همكاران شما بدانيد چنانچه سراسر احكام مقدس اسلام را طبق كتاب فدائيان اسلام مو به مو اجرا نكنيد و تأخير كنيد، آن به آن خود را به سراشيب جهنم نزديك كرده و به ريشه حيات خويش تيشه‌هاي محكم نواخته‌ايد... »(18)
پس از توزيع اعلاميه سران جبهه ملي از نواب خواستند تا آن را تكذيب كند، زيرا همانطور كه دكتر شايگان بعدها گفت دكتر مصدق در ابتدا به كنار آمدن با دربار معتقد بود، ولي نواب از همان ابتدا دربار و شخص شاه را عاملان داخلي استعمار و بدبختي مملكت مي‌دانست. از همين‌جا به‌تدريج اختلافات فدائيان اسلام و جبهه ملي آغاز شد. البته آيت‌الله كاشاني در يك مصاحبه مطبوعاتي به‌طور آشكار اعلام كرد قاتل رزم‌آرا بايد آزاد شود، زيرا خليل طهماسبي مجري اراده ملت ايران بوده است.
و سرانجام تصويب قانون آزادي طهماسبي درمجلس شوراي ملي
فشار بر مجلس ادامه يافت تا اينكه در 29 اسفند 1329 نمايندگاني كه تا چند وقت پيش مخالف ملي شدن صنعت نفت بودند، صنعت نفت را ملي اعلام كردند. محاكمه استاد خليل طهماسبي آغاز شد. عده‌اي از اعضاي فدائيان اسلام به جرم معاونت در قتل نخست‌وزير دستگير شدند و بقيه هم تحت تعقيب قرار گرفتند. نواب براي خليل طهماسبي نامه‌اي نوشت و او را از تعيين وكيل منع كرد:«هوالعزيز برادر عزيزم، خليل‌الله وظايف ديني خود را فراموش نكن. ما هم به تكليف خود به ياري خدا عمل مي‌كنيم. شهوات دنياپرستان براي استفاده‌هاي سياسي شوم به جوش آمده است، فلذا اجراي احكام اسلام را طبق كتاب به خاطر داشته باشيد و وكيل براي خود قبول نكنيد و حاضر به اين حرف‌ها نشويد، زيرا اين كار مؤثر دانستن غير خدا و شرك است. شما به خدا نزديك‌تر شده‌ايد، مواظب باشيد دور نشويد. برادر شما ـ سيد مجتبي نواب صفوي.»(19)
بعدها بر اثر فشار افكار عمومي مجلس شوراي ملي در 16 مرداد 1331 ماده واحده عفو خليل طهماسبي را به شرح ذيل به تصويب رساند: «چون خيانت حاج علي رزم‌آرا و حمايت او از اجانب بر ملت ايران ثابت است، بر فرض اينكه قاتل او استاد خليل طهماسبي باشد، از نظر ملت ايران بي‌گناه و تبرئه شده شناخته مي‌شود.»(20)
شاه نيز در 19 آبان 1331 مجبور به توشيح اين قانون شد و خليل طهماسبي از زندان آزاد شد. اين اقدام درآن دوران به مثابه مهر تأييد مجلس بر اعدام انقلابي رزم آرا و نتيجه ائتلاف جبهه ملي با فدائيان اسلام تلقي مي‌شد. ائتلافي كه دولت آن مستعجل بود.
پي‌نوشت‌ها در سرويس تاريخ موجودند.
