جوان آنلاین: فاز اول اجرای نظام تعرفه‌گذاری پلکانی گاز در زمستان ۱۴۰۰ به اجرا درآمد و نتایج مهمی نیز در کاهش مصرف مشترکان پرمصرف به ثبت رساند؛ فاز دوم اجرایی تعرفه‌گذاری پلکانی با وجود تأکید و مصوبه مجلس در سال ۱۴۰۱ با وجود ابلاغ اجرایی نشد و پرمصرف‌ها توانستند در سال قبل با وجود مصارف بالا باز هم بیشترین یارانه انرژی را دریافت کنند. حال در سال ۱۴۰۲، فاز دوم اجرایی نظام تعرفه‌گذاری پلکانی به اجرا درآمده است و به باور کارشناسان نباید دولت نسبت به فاز دوم اجرایی این مدل تعرفه‌گذاری در سال جاری عقب‌نشینی داشته باشد تا شاهد کاهش مصرف در بخش مشترکان پرمصرف باشیم.
تمرکز بر مشترکان پرمصرف خانگی از جمله مهم‌ترین اقدامات ضروری برای مدیریت مصرف گاز است؛ بخش بعدی اصلاح وسایل گرمایشی است که بسیار مهم و اولویت‌دار است. همچنین در بخش صنعتی نیز باید بر استاندارد مصرف تمرکز کرد. مشترکان در بخش خانگی جزو سه دسته قرار می‌گیرند؛ بخش اول مشترکان کم‌مصرف هستند که الگوی مصرف را رعایت می‌کنند و حتی از مشترکان عادی هم مصرف کمتری دارند. مشترکان بعدی مشترکان خوش‌مصرف هستند که این مشترکان نیز درون الگوی بهینه مصرف قرار دارند، ولی متوسط مصرف را دارند و در مرز الگوی مصرف قرار دارند؛ دسته آخر مشترکان پرمصرف هستند که بسیار مصرف بالایی دارند و در عین حال که سرانه بالای مصرف دارند، از یارانه انرژی بیشتری نیز بهره خواهند برد. در این بین مشترکان پرمصرف که عده قلیلی از مشترکان هستند، اما به دلیل شدت بالای مصرف انرژی در بین این مشترکان، سهم بالایی به تعداد این مشترکان را به خود اختصاص داده‌اند. اگر در بخش خانگی به دنبال اصلاح رویکرد هستیم، باید در این نقطه و در این بخش نظارت داشته باشیم و ورود کنیم تا بتوانیم به حداقل هدررفت در بخش خانگی برسیم.
علل هدررفت گاز در بخش گرمایش خانگی
الف) عدم سیگنال‌دهی قیمت: یکی از دلایل اصلی عدم استفاده بهینه از گاز برای گرمایش در ایران، عدم سیگنال‌دهی مناسب قیمت است. قیمت انرژی برای بخش داخلی از جمله گاز نسبتاً پایین باقیمانده است. در نتیجه، انگیزه چندانی برای خانوار‌ها برای به روزرسانی وسایل گرمایشی یا تعویض بخاری‌های فرسوده وجود ندارد. هزینه کم انرژی سرمایه‌گذاری مقرون به صرفه در فناوری‌های کارآمد انرژی را منع می‌کند و در نتیجه باعث هدر رفت گاز قابل توجهی می‌شود.
ب) شدت مصرف بالای مشترکان پرمصرف خانگی: در حالی که اکثریت (بیش از ۸۵ درصد) خانوار‌ها مصرف گاز طبیعی و کارآمد دارند، درصد کمی از مشترکان شدت مصرف بسیار بالایی را نشان می‌دهند. این مصرف‌کنندگان با سرانه مصرف بالا که تا پنج برابر بیشتر از مشترکان عادی گاز مصرف می‌کنند، سهم قابل توجهی در هدر رفتن انرژی در بخش خانگی دارند.
ج) عدم توجه به کنترل مصرف در بین تمامی مشترکان خانگی: یکی دیگر از معایب جدی قیمت پایین انرژی و عدم تناسب بین مصرف بهینه با قیمت انرژی و اعطای یارانه انرژی در همه پلکان‌ها و به همه مشترکان، موجب می‌شود که افراد به دنبال صرفه‌جویی در مصرف گاز نباشند و رفتار‌های غیرعقلایی از خود نشان دهند. شاید همگی در اطراف خود دیده باشیم که افراد در حالی که در فصول سرد سال با یک لایه پیراهن عادی و آستین کوتاه در خانه نشسته‌اند و گاز بخاری را به آخرین درجه خود رسانده‌اند و از طرف دیگر وقتی گرم می‌شود در و پنجره را باز می‌کنند. این وضعیت بغرنج هدررفت انرژی و عدم توجه به کنترل و کاهش مصرف در بین تمامی مشترکان خانگی است که رفتار غیربهینه موجود نیز حاصل از عدم توجه به سازوکار قیمت انرژی در کشور است.
اهمیت کنترل مصرف مشترکان پرمصرف در بخش خانگی
مدیریت کارآمد مصرف انرژی در بخش خانگی مستلزم پرداختن به اتلاف زیاد و شدت مصرف‌کنندگان با سرانه مصرف بالاست. اجرای سیاست‌های قیمتی با هدف قراردادن مشترکان پرمصرف می‌تواند نقش مهمی در دستیابی به این هدف داشته باشد.
الف) ایجاد یارانه عادلانه انرژی: با اعمال قیمت‌های واقعی برای مشترکان پرمصرف، یک سیستم تعرفه‌گذاری پلکانی می‌تواند توزیع عادلانه یارانه انرژی را تضمین کند. این رویکرد تضمین می‌کند که مصرف‌کنندگان با سرانه مصرف بالا هزینه واقعی مصرف خود را متحمل شوند و سیستم عادلانه‌تری ایجاد کنند.
ب) تشویق به تغییر رفتار: اجرای تعرفه‌های پلکانی سیگنال قیمتی را به مصرف‌کنندگان بالا می‌دهد و آن‌ها را تشویق می‌کند تا الگو‌های مصرف خود را اصلاح کنند. قیمت‌های بالاتر انگیزه‌ای برای تغییر رفتار می‌کند و منجر به استفاده کارآمدتر از گاز و کاهش هدر رفت می‌شود.
ج) کنترل رشد مصرف: تعرفه‌های پلکانی نیز به کنترل رشد مصرف در میان مصرف‌کنندگان با سرانه مصرف بالا کمک می‌کند. با افزایش قیمت برای سطوح مصرف بالاتر سیستم از استفاده بیش از حد جلوگیری و حفظ انرژی را ترویج می‌کند.
تعرفه‌گذاری پلکانی برای مصرف‌کنندگان با سرانه مصرف بالا
برای مدیریت مؤثر مصرف گاز در بخش داخلی، اجرای تعرفه‌گذاری پلکانی با هدف قراردادن مصرف‌کنندگان با سرانه مصرف بالا توصیه می‌شود. این تعرفه‌ها منعکس‌کننده سطوح مصرف بالاتر کاربران پرمصرف و غیربهینه و غیراستاندارد بخش خانگی بوده و مکانیسمی برای کنترل مصرف گاز آن‌ها فراهم می‌کند.
همچنین تعرفه گذاری پلکانی پرمصرف‌ها تضمین می‌کند که مصرف‌کنندگان با سرانه مصرف بالا یا همان پرمصرف‌ها قیمت‌های بالاتری را که با سطح مصرف آن‌ها همخوانی دارد، بپردازند. این رویکرد نابرابری‌های مصرف را کاهش می‌دهد و الگوی مصرف انرژی متعادل‌تری را ترویج می‌کند.
تعرفه‌گذاری پلکانی کلیدی‌ترین روش در کنترل مصرف گاز در بخش خانگی است
مهرداد گودرزوند عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس درخصوص مصرف بالای گاز در کشور به «جوان» می‌گوید: «طبق آمار‌های ارائه شده میزان مصرف گاز طبیعی در ایران نسبت به سایر کشور‌ها بسیار بالاست. به عنوان مثال سرانه مصرف گاز طبیعی در کشور حدوداً سه برابر اروپا برآورد شده که بخش عمده‌ای از این مصرف متعلق به بخش خانگی است. تعرفه‌گذاری پلکانی قیمت گاز یکی از راه‌های مؤثر در بهینه‌سازی مصرف گاز و صرفه جویی در انرژی است.»
وی می‌افزاید: «قیمت گاز در بخش خانگی به صورت یارانه‌ای و بسیار پایین است، مشترکان پرمصرف که طبق آمار‌های موجود عموماً بخش مرفه جامعه را تشکیل می‌دهند حدوداً پنج الی شش برابر مشترکان عادی مصرف دارند و در نتیجه از یارانه بیشتری نیز بهره‌مند می‌شوند، این روند سبب شده است تا برای پرمصرف‌ها هیچ حد و مرزی در مصرف گاز وجود نداشته باشد. تعرفه‌گذاری پلکانی کمک می‌کند تا این افراد بهای واقعی گاز مصرفی‌شان را بپردازند و در واقع در پرداخت عادلانه تأثیر به سزایی دارد.»
گودرزوند تصریح می‌کند: «دولت برای مشترکانی که مصرفشان طبق الگوی مصرف یا کمتر از آن است مشوق‌هایی در نظر گرفته است. به عنوان مثال در صورت رعایت در مصرف، قبض پرداختی برای مشترکان کم مصرف کاملاً رایگان می‌شود و وجود سیاست‌های تشویقی مشترکان را به سمت بهینه‌سازی در مصرف سوق می‌دهد.»
این نماینده می‌افزاید: «در بخش مصرف خانگی گاز، تعرفه‌گذاری پلکانی یکی از کلیدی‌ترین روش‌هاست که با اعمال سیاست‌های قیمتی و همچنین سیاست تشویق و تنبیه نقش مؤثری در کنترل و بهینه‌سازی مصرف در این بخش دارد.»
گودرزوند تصریح می‌کند: «معمولاً در فصول سرد سال شاهد افزایش مصرف گاز و ایجاد ناترازی آن در کشور هستیم، این ناترازی سبب قطع گاز صنایع و توقف فعالیت و در نتیجه تحمیل ضرر و زیان بر آن‌ها می‌شود که این موضوع در اقتصاد کشور نیز اثر منفی می‌گذارد.»
عضو کمیسیون برنامه و بودجه در پایان خاطرنشان می‌کند: «در کنار اعمال سیاست‌های قیمتی باید در زمینه فرهنگی نیز اقداماتی صورت گیرد تا عادت‌های نادرست مصرف انرژی از بین برود. اعمال سیاست‌های غیر قیمتی مانند رعایت استاندارد بودن ساختمان‌ها، استفاده از بخاری‌هایی با راندمان بالا، بهینه‌سازی تجهیزات گرمایشی و موتورخانه‌ها در کاهش مصرف گاز نیز اثرگذار خواهد بود.»
روشی مهم برای کنترل مصرف مشترکان پرمصرف
علیرضا شهبازی عضو کمیسیون برنامه، بودجه و محاسبات مجلس شورای اسلامی نیز در خصوص مصرف بالای گاز در کشور و بهینه‌سازی مصرف آن به «جوان» می‌گوید: «دولت و مجلس شورای اسلامی درخصوص مسئله مصرف گاز و انرژی با یکدیگر هم عقیده هستند. هزینه‌های مربوط به گاز و در مجموع انرژی در کشور باید به صورت پلکانی محاسبه شود تا مشترکان پرمصرف هزینه بیشتری را برای جبران مصرف اضافه خود و اثرات ناشی از آن بپردازند، در واقع بحث تعرفه پلکانی موضوعی منطقی و معقول محسوب می‌شود.»
وی می‌افزاید: «دولت برای مشترکانی که مصرفشان طبق الگوی مصرف تعریف شده یا کمتر از آن است، مشوق‌هایی در نظر گرفته که برای بسیاری از این مشترکان بهای گازشان رایگان می‌شود. وجود چنین مشوق‌ها و تخفیفاتی قطعاً در بهینه‌سازی مصرف گاز و همچنین تشویق مشترکان صرفه‌جویی مؤثر خواهد بود.»
عضو کمیسیون برنامه و بودجه در مجلس شورای اسلامی تصریح می‌کند: «مجلس در برنامه هفتم توسعه موضوع بهینه‌سازی انرژی را لحاظ کرده است و مصوب شده مصرف آن به گونه‌ای باشد که افراد پرمصرف هزینه بیشتری بپردازند، البته این افزایش قیمت غیرمعقول نیست، بلکه باید به گونه‌ای اعمال شود که مشترکان پرمصرف قیمت تمام شده انرژی را پرداخت کنند.»
وی تأکید می‌کند: «طبق آمار‌های ارائه شده مشترکان پرمصرف عموماً از قشر مرفه و توانمند جامعه هستند، زمانی که قیمت‌ها پایین باشد مشترکان پرمصرف نسبت به مشترکان کم مصرف که از امکانات کمتری هم برخوردار هستند از یارانه بیشتری بهره‌مند می‌شوند، به این ترتیب منطقی است که پرمصرف‌ها قیمت تمام شده مصرف انرژی را پرداخت کنند. در واقع تعرفه‌گذاری پلکانی سبب پرداخت عادلانه می‌شود. باید دولت در زمینه اجرای فاز دوم نظام تعرفه‌گذاری پلکانی عقب‌نشینی نداشته باشد و به صورت کامل آن را اجرایی کند که روشی مهم در جهت کنترل مصرف در بخش خانگی است.»
شهبازی تصریح می‌کند: «متأسفانه ایران نسبت به سایر کشور‌ها هدررفت انرژی زیادی دارد، معتقد هستیم در کشور مصرف انرژی بسیار بالاست و باید در زمینه فرهنگی هم روی این مسئله کار شود و با تشویق مردم می‌توان بسیاری از اقدامات را انجام داد.»
این نماینده ادامه می‌دهد: «متأسفانه در برخی از بازدید‌ها در ادارات و سازمان‌ها شاهد اتلاف انرژی هستیم. در بخش خانگی نیز عادات نادرستی مانند باز گذاشتن پنجره همزمان با روشن بودن سیستم گرمایشی سبب اتلاف انرژی می‌شود. چنین عادات رفتاری حاکی از آن است که در واقع تاکنون افراد از انرژی رایگان استفاده می‌کردند و توجه ویژه به بهینه‌سازی مصرف آن ندارند.»
شهبازی در پایان خاطرنشان می‌کند: «معتقدیم همزمان با انجام اقدامات لازم و اعمال سیاست‌های قیمتی باید در زمینه فرهنگی نیز اقدامات گسترده‌ای صورت گیرد تا به هدف خود که همان بهینه‌سازی مصرف است برسیم تا نسل‌های آینده هم بتوانند از انرژی‌های موجود بهره ببرند.»
جمع‌بندی
بخش گرمایش خانگی ایران با چالش‌های مربوط به کمبود گاز و الگو‌های مصرف ناکارآمد مواجه است. اجرای تعرفه‌های پلکانی با هدف قراردادن مصرف‌کنندگان با سرانه مصرف بالا می‌تواند نقش به سزایی در مدیریت مؤثر مصرف گاز داشته باشد. سیستم تعرفه‌گذاری پلکانی پرمصرف‌ها با ارائه مشوق‌های قیمتی برای تغییر رفتار و ایجاد یارانه‌های عادلانه انرژی، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و کاهش اتلاف را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، تأکید بر پذیرش فناوری‌های کارآمد انرژی می‌تواند به الگوی مصرف انرژی پایدارتر و متعادل‌تر در بخش داخلی ایران کمک کند.
