اختصاصی جوان آنلاین، در فرهنگ دینی ما مسلمانان «مسجد» یادآور بندگی و تقرب به خداوند متعال است؛ مسجد یک واحد اجتماعی کوچک از جامعه اسلامی و آغازگر تحقق ارزشهایی، چون تقوا، جهاد، برادری و عدالت است؛ مسجد پایگاه انسانهای آزادهای است که در برابر ظلم و بیعدالتی و تعرض به مقدسات دینی ایستاده و اجازه و ورود به حریم دین را به متجاوزان نمیدهند.
تاریخ اسلام نشان می‌دهد که همواره مردان غیور و بزرگی بودهاند که برای دستیابی به اهداف متعالی و سربلندی و عزت اسلام با استبداد و ظلم به مبارزه پرداختهاند؛ تاریخ معاصر کشور ما نیز حاکی از حضور گسترده علما و روحانیت متعهد و انقلابی در پیشاپیش هر حرکت ضداستثماری است؛ هم‌چنین در پرتو حضور در مسجد است که در جهاد و حرکتهای انقلابی خود به پیروزی دست مییابند.
انقلابی که پایگاهش مسجد بود
در این بین، با توجه به اینکه در دوران نهضت اسلامی ایران، از سال ۱۳۴۲ و قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، تمام رسانه‌های گروهی و ارتباط جمعی در اختیار رژیم شاه بود؛ هم‌چنین نیروهای انقلابی از امکان هرگونه فعالیت فرهنگی، اجتماعی و سیاسی محروم بودند؛ درنتیجه مساجد، رسانۀ ارتباط جمعی مناسبی برای آگاهی مردم و اطلاعرسانی و پایگاهی باارزش به منظور سازماندهی و هدایت انقلابی ملت بودند. مساجد به عنوان یک مؤسسۀ فرهنگی در نظام اجتماعی دورۀ پهلوی دوم، بخشی از نظام فرهنگی برای ایفای کارکرد حفظ الگوی انگیزشی و ارزشی بودند. شاه که شعار رژیم پهلوی را «خدا، شاه، میهن» برگزیده بود، از مساجد انتظار داشت دعاگوی شاه به عنوان تنها حاکم سیاسی شیعه در جهان باشند، به عبادت به معنای اخص آن یعنی نماز و مانند آن بپردازند و کاری به حکومت و مسائل اجتماعی و سیاسی نداشته باشند. وی خود نیز به مکه، مشهد، قم و مانند آن سفر کرد و خود را فردی معتقد به مبانی اسلامی و شیعی می‌دانست.
در سال‌های انقلاب اسلامی یعنی دهۀ ۱۳۴۰ و ۱۳۵۰ شمسی، مساجد با ایفای کژکارکرد یعنی ترویج الگو‌های ارزشی و انگیزشی متضاد با الگو‌های رسمی از طرق مختلفی که در ادامه می‌آید، در کارکرد چهارم نظام اجتماعی دورۀ پهلوی ایجاد دوپارگی و تضاد کردند و حفظ الگو‌های انگیزشی و نظام فرهنگی را در نظام اجتماعی اواخر پهلوی دچار عدم تعادل و آشفتگی ساختند. ایفای چنین نقشی، مؤثّر بر و متأثر از ایفای یک کارکرد پنهان توسط مساجد بود: سازمان دهی به ارتباطات مبارزان انقلاب اسلامی، شکل دهی به یک شبکۀ اطلاع رسانی و از کار انداختن رسانه‌های رژیم شاه در میان توده‌های مبارز.
رژیم شاه تلاش فراوانی برای حل این تضاد و دوپارگی به کار برد تا دوباره تعادل را به حوزۀ فرهنگی برگرداند، اما با ناکام ماندن این تلاش‌ها به ویژه به دلیل فعالیت سازمان یافتۀ مساجد و رویکرد نادرست رژیم در سرکوب این ارزش‌های جدید به جای تطبیق یافتن با آن، آشفتگی یادشده به سراسر نظام اجتماعی و کارکرد‌های دیگر سرایت کرد و نظام اجتماعی نتوانست تعادل خود را حفظ کند. در نتیجه، نظم دورۀ پهلوی از هم پاشید تا نظام سیاسی، اقتصادی، حقوقی و فرهنگی جدیدی جایگزین نظام‌های پیشین شوند و نظام اجتماعی را با توجه به این عامل جدید یعنی الگو‌های انگیزشی و ارزشی جدیدی که عمدتاً توسط مساجد منتشر شده بود، به تعادل برساند.
اسناد به جا مانده از انقلاب اسلامی نشان می‌دهد این نقش توسط مساجد در قالب‌های گوناگونی انجام می‌شده و از آنجا که بیشتر فعالیت‌ها در دورۀ انقلاب اسلامی از تهران مدیریت می‌شد، این نقش مساجد بیش از هر شهر دیگری در تهران بروز و ظهور یافته است.
یکی از برجسته‌ترین همکاری‌های صورت گرفته میان اندیشمندان اسلامی در مساجدی، چون مسجدالجواد تهران ظهور کرد. آیت الله مفتح در کنار همفکرانش «در مسجد الجواد تهران حضور یافت و... با همکاری استاد شهید علامه مرتضی مطهری (ره) و شهید مظلوم آیت الله دکتر بهشتی، شهید حجت الاسلام دکتر محمدجواد باهنر و دیگر دوستان، کلاس‌های متعددی در این مسجد منعقد نمود».
دفاع مقدس و مسجد
در دوران دفاع مقدس هم حوادث جبهه‌ها و پیامد‌های سیاسی و اجتماعی عملیات رزمندگان، بیشتر از تریبون‌های مساجد برای مردم تبیین می‌شد؛ حتی فرماندهان مؤثر دفاع مقدس پس از انجام عملیات‌های مهم، در مساجد حضور پیدا می‌کردند، و درباره چگونگی عملیات‌ها و دستاورد‌های آن به ویژه تأثیر آن در تحولات منطقه‌ای و جهانی سخن می‌گفتند و مردم هم سخنان پرشور آنان را به عنوان سفیران صادق دفاع مقدس، به جان و دل می‌سپردند و برای دیگران نقل می‌کردند.
تزکیه نفس، خودسازی، آگاهی از مسائل دینی و اجتماعی و آشنا شدن با دیگر بچه مسجدی‌ها از محور‌های اصلی مسائل تربیتی مساجد در دهه ۶۰ بود. در این میان گاهی تشکیلات منسجمی برای افزایش بازدهی نیز تشکیل می‌شد که به نوعی می‌توان مدل‌های مرسوم حلقه‌های معرفت امروزی را، برآمده از چکیده مدل تشکیلاتی آن زمان دانست. یکی دیگر از فعالیت‌های چشمگیر مساجد در دهه ۶۰، اقدامات فرهنگی بچه‌های فعال مسجد بود که با اهداف گوناگونی همچون پرورش استعداد‌های جوانان، تقویت جبهه‌های جنگ و... انجام می‌شد. یکی از این فعالیت‌ها که به طور معمول در اکثر مساجد فعال کشور انجام می‌شد و بازدهی نسبتاً بالایی نیز روی مخاطب داشت، اجرای تئاتر و سرود بود.
آموزش و جذب نیرو از دیگر نقش‌های مهم مساجد در دوران دفاع مقدس بود. یکی از رزمندگان هشت سال دفاع مقدس در خاطراتش به این نکته اشاره می‌کند و می‌گوید: «آموزش‌های اولیه نظامی مثل آموزش کار با سلاح‌های سبک مثل کلاشینکف، ژ۳، ام. یک و انواع سلاح کمری و بعضی مسائل مثل نظام‌جمع و... در مساجد و محوطه آن انجام می‌شد و در ابتدای جنگ بسیاری از افراد اعزامی با همین آموزش‌ها در جبهه‌ها حضور می‌یافتند تا اینکه پادگان‌ها و مراکز آموزش بسیج در منطقه احداث شد و دوره‌های ۴۵ روزه آموزشی که هم مفصل‌تر و هم تخصصی‌تر بود در این مراکز، انجام شد».
سرانجام اینکه مساجد، همان طور که خانه رزمندگان و شهیدان در دوران دفاع مقدس بودند، امروز بهترین کانون دینی و فرهنگی برای نشر ارزش‌ها و اهداف والای آنان به حساب می‌آیند. اگر مسۆولان دفاع مقدس، مساجد را به عنوان مجاری انتقال ارزش‌های دفاع مقدس مورد توجه قرار دهند و به جای ریختن بودجه‌های کلان در هاضمه هنر مدرنیته، استعداد‌های هنری و ادبی بسیجیان عزیز در پایگاه‌های مساجد و نمازگزاران خلاق را شکوفا کنند، درحقیقت پیوندی جاودانه بین نسل امروز و فردا و ارزش‌های دفاع مقدس ایجاد خواهند کرد.
