توصيه‌هايي براي ايجاد آرامش در محل كار و سكونت

جاي خالي زندگي در معماري امروز

  سامران آسياباني*

وقتي مكاني را ترك مي‌كنيم چيزي از خودمان به جا مي‌گذاريم. پاره‌اي از روح كه تنها با برگشت به آنجا با آن روبه رو مي‌شويم، اما آيا ما تنها يك ‌بار زندگي كرده‌‌ايم؟ آيا پاره‌هاي روح ما تنها در زندگي فيزيكي اكنون ما، در مكان‌‌هايي كه با تجربه آنها «واي» يا «يادش بخير» مي‌گوييم به جا مانده است؟ شايد خير... البته در قريب به اتفاق مسائل مربوط به معماري بين معماران اتفاق نظر به چشم نمي‌خورد. قرار هم نيست كه چنين اتفاق نظري به وجود بيايد، زيرا معماري براي بقا نيازمند تكثر ايده‌هاست.
در هر حال زندگي انسان نمي‌تواند از اين دسته از مسائل دور باشد، زيرا زندگي، بنيادي‌ترين هدف معماري است ولي شواهدي وجود دارد كه محيط زندگي ما در عصر حاضر زندگي محور نيست. اضطراب، بيماري‌‌هاي ذهني و سلامت نبودن كه هيچ ايراني با آن ناآشنا نيست و به همين دليل نيازي به آمار و ارقام براي اثبات ندارد.
«خود ماشين انگاري» انسان‌‌ها در عصر حاضر به اوج رسيده است و تمام بيماري‌‌هاي ذهني و رواني دليلي براي اشتباه دانستن اين انگاره است. حال به سؤال ابتداي متن برگرديم: آيا پاره‌هاي روح ما تنها در زندگي فيزيكي اكنون ما در مكان‌هايي كه با تجربه آنها «واي» يا «يادش بخير» مي‌گوييم به جا مانده است؟ پاسخ خير است.
هر «من» در هنگام تولد نه‌ تنها همانند كاغذ سفيدي آماده براي نوشتن نيست بلكه چكيده‌‌اي از مهم‌‌ترين ترس‌ها، لذت‌ها و علايق انسان‌هايي را با خود دارد كه تقريباً از 200 هزار سال قبل يعني زمان شروع تكامل هموساپين‌ها (گونه انسان‌‌هاي هوشمند) تاكنون زيسته‌اند. در اين مدت نه ‌تنها جسم، بلكه ذهن ما نيز بر پايه پاسخ‌دهي سازگار با محيطي كه در آن مي‌زيسته تكامل يافته است.
از اين مدت ‌زمان بسيار طولاني تكامل گونه‌هاي انسان، بيش از ۹۹ درصد آن در محيط‌‌هاي طبيعي طي شده است و نه محيط‌‌هاي مصنوع انسان - ساختي مانند شهر. دانشمندان علم روانشناسي تكاملي از نتايج تحليل اين مدت طولاني براي توضيح رفتارهاي انسان معاصر استفاده مي‌كنند و نتايج فعاليت آنان مي‌تواند درك عميق‌‌تري از شرايط محيطي زندگي معاصر ما و خطرات ناشي از طراحي نادرست به دست دهد.
ترس‌ها و لذت‌‌هاي مشترك انسان‌‌ها و شيوه عكس‌العمل در مقابل آنها از اين جمله است، ‌تا جايي كه هنگامي ‌كه به شكل غريزي در چنين موقعيت‌هايي قرار مي‌گيريم براي ما مشكل است كه آنها را ناديده بگيريم و فرمان ذهن به دست بخش غريزي مي‌افتد. از طرفي احتمال دارد استرس و تأثيرات منفي فضاها و محيط‌هايي كه تجربه مي‌كنيم را تا انتهاي عمر متوجه نشويم، بدان معنا كه از طريق حواس تحت تأثيرات محيط قرار مي‌‌گيريم ولي خودمان بر اين تأثيرات واقف نيستيم.
به خصوص كه معماري از جمله هنرهايي است كه در همه‌ جا خواسته يا ناخواسته آن را تجربه مي‌كنيم و شايد اگر يك نقاشي يا موسيقي زننده بود مي‌توانستيم كاست يا بوم نقاشي را دور بيندازيم يا به آنها گوش نداده و نگاه نكنيم، اما اين كار در مورد معماري جوابگو نيست.
وقتي در پشت ‌بام يك آپارتمان حتي پشت جان‌‌پناه ايستاده و به كناره بام نزديك مي‌شويد سطح غريزي مغز شما پياپي در حال ارسال پيام خطر به بدن شماست. انقباض ماهيچه‌ ها، سرگيجه و استرس بالا و...  از تجربه اين فضا بر شما تحميل مي‌شود. در واقع اين عملكرد در شرايطي كه انسان‌ها در دوره شكار و گردآوري در آن قرار داشته‌‌اند اين پاسخ مغز حياتي بوده است و ذهن ما تقريباً پاسخي را به اين موقعيت مي‌دهد كه چند ده هزار سال پيش مي‌داده است.
اگر موقعيت‌هايي امن كه ذهن در قسمت غريزي با موقعيت‌هاي بسيار خطرناك تكامل گونه‌هاي انسان اشتباه مي‌گيرد را از زندگي ‌مان تا حد ممكن دور كنيم يا به شيوه‌اي ديگر طراحي به محيطي سالم مي‌رسيم. محيط سالم از جمله مسكن كه زندگي ما در آن سپري مي‌شود چه شاخصه‌هايي بايد داشته باشد؟ چگونه از آسيب‌هاي پيام عصبي منفي ناشي از محيط بگريزيم؟
توصيه‌ها و راهكارهايي در اين زمينه پيشنهاد مي‌شود و بعضي از آنها را شايد در خانه يا محل كارتان داشته باشيد، بعضي نيز قابل ايجاد با تغيير دكوراسيون است و بقيه بايد هنگام طراحي لحاظ مي‌شدند. رعايت اين موارد به محل كار و سكونت شما آرامش مي‌بخشد.
نور: تجربه نور طبيعي براي سلامت انسان بسيار مهم است.
هوا: تهويه طبيعي در ساختمان مي‌‌تواند شامل تغيير جريان هوا، رطوبت، حرارت و فشار هوا باشد. اين شرايط چه به ‌صورت طبيعي مثلاً تعبيه پنجره‌‌ها و چه به ‌صورت تكنولوژيك مثل نصب سيستم‌‌هاي تهويه مطبوع و...قابل انجام است.
آب: آب براي ادامه حيات ضروري است و تجربه‌اي مثبت در محيط ايجاد مي‌كند. مي‌تواند استرس را كاهش دهد، باعث احساس رضايت و افزايش سلامت و بازده انسان شود. شما مي‌توانيد از آب‌نماها، فواره‌ها، آكواريوم‌ها و... استفاده كنيد.
گياهان: گياهان، به خصوص گياهان گل ‌دار از راهكارهاي بسيار موفق براي تجربه مستقيم طبيعت در محيط مصنوع هستند.
حيوانات: تجربه تماس با حيوانات مي‌تواند به ‌وسيله ايجاد آكواريوم، باغ و بام سبز و دسترسي بصري به اين فضاها و... انجام گيرد.
مناظر و اكوسيستم‌‌هاي طبيعي: شامل گياهان به هم مرتبط، حيوانات، آب، خاك، صخره و... مي‌شود.
آتش: يكي از مهم‌ترين دستاوردهاي بشر كنترل آتش بوده است كه اجازه داده انرژي را تسخير كرده و همچنين اشيا را از شكلي به شكل ديگر درآوريم. تجربه آن مي‌تواند منبع آسايش باشد.
تصاوير طبيعت: تصوير بازنمايي مناظر در محيط همانند گياهان، حيوانات، چشم‌ اندازها و آب هم از لحاظ احساسي رضايت‌بخشند و هم از لحاظ ذهني.
مصالح طبيعي: مصالح طبيعي مي‌توانند احساسات ما را تحريك كنند و شيوه‌‌اي كه ماده اصلي در مقابل فشارها مقاومت مي‌كرده را انعكاس دهند.
رنگ‌هاي طبيعي: فعاليت‌هاي انسان در طول تكامل مانند اكنون روزانه بوده است و بدين دليل رنگ‌هايي كه در نور روز مي‌ديدند داراي معاني بسيار مهمي در زمينه مكان يابي غذا، آب، خطرات و... بوده است. منظور از رنگ‌هاي طبيعي رنگ‌هاي عمده طبيعت است، همچون رنگ خاك يا گياهان.
شبيه‌‌سازي نور و هواي طبيعي: نوردهي داخلي و هواي در جريان آن امروز با تكنولوژي روز تأمين مي‌شود و اين تكنولوژي‌ها توانايي تقليد از نور روز و كيفيت در حال تغيير آن در ساعت‌‌هاي مختلف روز را دارند.
شكل‌ها و فرم‌‌هاي طبيعي: شكل‌هاي طبيعي مي‌توانند بسيار متنوع باشند، از الگوهاي شبيه به برگ گرفته كه در ستون‌ها استفاده مي‌شوند تا شكل گياهان در نماي ساختمان‌‌ها و پارچه.
برگرداندن طبيعت: حس رضايت از تجربه طبيعت را مي‌شود به‌ صورت انتزاعي به مكان‌هاي ديگر زندگي مانند ساختمان‌‌ها منتقل كرد. تخيل ما مي‌تواند از اين ساختمان‌ها تجربه‌هاي مفيدي به دست آورد.
غناي اطلاعاتي: تنوع و وسعت دنياي طبيعي كه با آن آشنا هستيم سرشارترين محيط از لحاظ اطلاعات است و انسان‌‌ها در برابر اين غناي اطلاعاتي عكس‌‌العمل مثبت نشان مي‌دهند.
عمر، تغيير و پتينه زمان: طبيعت هميشه در تغيير است. بازنمايي اين تغييرات زيبا را مي‌توان با استفاده از مصالحي كه به‌ صورت طبيعي در طول زمان و شرايط جوي تغيير و حسي از گذشت زمان را براي ما تداعي مي‌كنند، نشان داد.
*پژوهشگر معماري