نویسنده: ناخداسوم عرشه مهدی کاویان
بیان مسئله (ضرورت و اهمیت موضوع)
در مقاله حاضر، نقش نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس از ابعاد مختلف به رشته تحریر درآمده است. در روزهای آغازین جنگ ، نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی نخستین نیرو از نیروهای مسلح كشور بود كه در دفاع مقدس توانست به اهداف نهایی جنگ دریایی كه همان درهم كوبیدن ماشین جنگی دشمن، بستن خطوط مواصلاتی دریایی دشمن و باز نگه‌داشتن خطوط مواصلاتی دریایی خودی است، دست یابد. برای ثبت و باقی ماندن افتخارات دفاع مقدس در افكار عمومی جامعه، باید فعّالیت مضاعفی انجام شود. تصوّر تاریخی در هر كشوری، حائز اهمیت است زیرا فقدان حافظه تاریخی، عدم وجود را اثبات می‌كند و تصوّر تاریخی هر كشور، در صورتی احیاء می‌شود كه آن ملّت، تصوّری روشن از تاریخ گذشته خود داشته باشد.
جنگ تحمیلی یکی از مقاطع مهم تاریخ انقلاب اسلامی و کشور ایران در دوران معاصر محسوب می‌گردد، می‌توان از تجربه‌ها و درس‌های آن در حوزه‌های راهبردی، سیاسی، فرماندهی و واپایش و راهکنش‌های (تاکتیک‌های) جنگی بهره‌های زیادی را برای آینده کشور دارد.
جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب با طیفی از تهدیدهای امنیتی ازجمله تهدیدهای خارجی روبه‌روست؛ تهدیدهایی که با صراحت و روشنی از سوی آمریکا به‌عنوان روی میز بودن گزینه نظامی بیان‌شده است. با توجه به دریا‌‌پایه بودن قدرت نظامی آمریکا، آمادگی دفاعی در دریا در ابعاد مختلف، ازجمله مباحث نظری از موضوع‌های ضروری دفاعی مناسب می‌باشد. همچنین بررسی تجربه‌های دفاع مقدس در دریا در سطح راهبردی و استفاده از آن‌ها برای جنگ آینده یکی از ضرورت‌های بدیهی به نظر می‌رسد، پس با توجه به تهدیدهای جدی در منافع ملی کشور در حوزه دریایی ، برای رویارویی عالمانه و هوشمندانه با این تهدیدها، بررسی راهبردهای ایران در حوزه دریایی در دوران دفاع مقدس ضروری است.
تجربیات دفاع مقدس در حوزۀ دریایی، بسیار ارزشمند است که استفاده از آن‌ها می‌تواند در خیلی از موارد برای جنگ آینده راهگشا باشد. اکتشاف راهبردهای دفاع مقدس در حوزۀ دریا، دغدغه‌ای است که باید در مراکز علمی و تحقیقی به آن پرداخته شود تا با استفاده از آن بتوان در جنگ احتمالی آینده، درصحنۀ عملیاتی دریا مورد بهره‌برداری قرار گیرد. استفاده از تجربیات ارزشمند نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران در زمان دفاع مقدس برای کشف راهبردهای به‌کارگیری شده و تحلیل نقاط قوت و ضعف و بهره‌برداری از آن برای آینده ضرورتی انکارناپذیر است که باید مورد توجه متصدیان مجموعه دفاعی کشور باشد تا با بهره‌برداری از چراغ تاریخ برای روشنایی راه آینده استفاده نمود، به‌ویژه اگر این تجربه مربوط به زمان نزدیک و بخشی از آن تجربه مربوط به تهدیدی باشد که هم‌اکنون نیز وجود دارد. در اختیار داشتن دریا در قدرت دفاعی هر کشوری، دارایی ارزشمندی است که تأثیر بسزایی در قدرت ملی آن کشور دارد. این قدرت درگرو استفادۀ بهینه از منابع و ظرفیت‌های مختلف ازجمله نیروی دریایی آن کشور است، بنابراین ملت‌ها و دولت‌ها اگر بخواهند سرزمین و حیات سیاسی خود را از گزند تجاوز و دست‌اندازی دشمنان حفظ نمایند، یکی از سرمایه‌های ارزشمند، نیروی دریایی آن کشور است که ظرفیت قابل توجهی را برای دفاع از آن کشور ایجاد می‌نماید.
نانوشته بودن راهبردها در زمان دفاع مقدس و عدم تدوین آن‌ها، بهره‌برداری از این تجربیات ارزشمند در سطح راهبردی برای آینده را با مشکل روبرو نموده است. ازاین‌رو بایستی راهبردهای به‌کارگیری شده در دفاع مقدس توسط نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران با وجود نقش چشمگیر این نیروها در این دوره اکتشاف و تبیین گردد.
علل آغاز جنگ
گرچه صدام حسین در ساعات میانی 31 شهریور و پیش از صدور فرمان حمله به ایران، موضوع اختلافات مرزی را دلیل وقوع جنگ عنوان کرد، اما حتی خود او نیز می‌دانست این جنگ مرحله اجرایی نقشه برنامه‌ریزی شده، هدفمند و فرا منطقه‌ای است و دولت بغداد به دلیل اختلافات زمینی و دریایی خود با ایران، تنها داوطلب اجرای این نقشه شده است.
واقعیت این است که انقلاب اسلامی تنها سبب از بین بردن «جزیره ثبات غرب» در منطقه نشده بود، بلکه تمامی الگوها و هنجارهای مورد نظر غرب در خاورمیانه و خلیج‌فارس را بر هم زده بود. انقلاب اسلامی در برابر نظام‌های لائیکی مورد نظر غرب در منطقه، با صراحت، احیاء مذهب را بيان مي كرد . علاوه بر آن قدرت‌های بزرگ از این نگران بودند که ثبات موردنظر آنان در خاورمیانه و همچنین جریان آرام و مطلوب نفت از خلیج‌فارس، با تثبیت انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران به خطر افتد. به همین دلیل امریکا و اتحاد جماهیر شوروی علیرغم اختلافات برخاسته از فضای جنگ سرد ، در نارضایتی از انقلاب اسلامی ایران موضع یکسانی داشتند.
جمهوری اسلامی ایران در طول یک سال و چند ماه قبل از وقوع جنگ تحمیلی، با فشارهای برون مرزی متعددی روبرو شد:
جنگ تبلیغاتی، سیاسی،روانی، محاصره اقتصادی، بلوکه کردن دارایی‌های ایران، تهدیدات نظامی (مداخله نظامی در طبس و ...)، تحریف ماهیت انقلاب اسلامی در عرصه بین‌المللی، دامن زدن به تروریسم و ناامنی داخلی و حمایت از آن.
هدف از این اعمال، بدبین ساختن افکار عمومی جهان نسبت به انقلاب اسلامی، جلوگیری از شناسایی سیاسی جمهوری اسلامی و فراهم ساختن زمینه‌های جنگ علیه ایران بود. هدف این بود که هرگونه برخورد با ایران، در عرصه بین‌المللی، اقدامی در جهت بازگرداندن ثبات و آرامش به منطقه و مطابق خواست جامعه جهانی جلوه کرده و توجیه‌پذیر باشد. هدف این بود که نگذارند نهضت امام خمینی (ره) به عامل تأثیرگذار در تعیین نظم استراتژیک جهان تبدیل شود.
این‌گونه اهداف و دیدگاه‌ها نیز نمی‌توانست در چهارچوب اختلافات مرزی و جاه‌طلبی‌های صدام تعریف شود. صدام در حقیقت فریب توطئه خارجی را خورد و جاه‌طلبی‌اش محرکی برای انتخاب عراق در اجرای این توطئه بود. البته در کنار این جاه‌طلبی، صدام انگیزه‌های جداگانه‌ای نیز برای جنگ داشت: صدام از تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر جمعیت 60 درصدی شیعیان عراق نگران بود؛ صدام همان‌گونه که خود و دولت‌مردانش به‌دفعات اعلام کردند از پیمان الجزیره ناراضی بوده و در پی فرصتی برای لغو آن و حل یکسره اختلافات مرزی دو کشور مطابق میل خود بود و تمایل داشت در برنامه نابودی انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران و از بین بردن خطر تفکر اسلامی برای استعمارگران، در منطقه پیش‌قدم شود تا بتواند حمایت دولت‌هایی را که با پیروزی انقلاب اسلامی منافعشان خطر افتاده، جلب کند و خود رهبری جهان عرب را به دست گیرد.
به همین دلیل بسیاری از تحلیلگران سیاسی، جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را تهاجمی فرا منطقه‌ای و برخاسته از اراده برون‌مرزی می‌شمارند.
البته حوادث بعد نشان داد که امریکا و یارانش در تبیین واقعیت‌ها، اشتباه کرده و دچار خوش‌بینی شده بودند که ناشی از ماهیت رخدادهای سیاسی ، اجتماعی و اطلاعات نادرست آمریکا بود. امریکا به‌رغم نظام و سیستم اطلاعاتی‌اش، همچنین حضور طولانی‌مدت در جامعه ایران، فاقد اطلاعات واقعی بود و توان تبیین صحیح این اطلاعات را نیز نداشت.
مجموعه این مسائل، امریکا و هم‌پیمانانش را به چالشی با جامعه ایران کشاند که هنوز بعد از گذشت نزدیک به سه دهه به پایان نرسیده است. گرچه در این مدت تحولات زیادی رخ‌داده، اما به طور قطع آنچه آمریکایی‌ها از آن هراس داشتند اتفاق افتاد . انقلاب اسلامی ایران در برگرفتن غبار از چهره اسلام و خارج ساختن آن از کنج راکد عبادتگاه‌ها به صحنه سیاسی جوامع بشری موفق بود.
تمهیدات صدام برای جنگ تحمیلی
صدام که اساساً با نیت مبارزه با جمهوری اسلامی ایران در 25 تیر 1358 با کودتا در عراق به قدرت رسیده بود، از ابتدا از تمامی راه‌های ممکن برای به‌زانو درآوردن انقلاب اسلامی بهره گرفت.
اخراج هزاران ایرانی از عراق در نیمه دوم 1358، توزیع اسلحه بین عوامل ضدانقلاب ،حمایت از بمب‌گذاران و طراحی انفجارهای مکرر در خطوط راه‌آهن و تأسیسات نفتی، پناه دادن به ژنرال‌های فراری حکومت پهلوی؛ انتخاب اسامی مجعول برای شهرهای ایران در نقشه‌ها و کتاب‌های درسی (عراق اهواز را «الاحواز»، خرمشهر را «محمره»، آبادان را «عبادان»، سوسنگرد را «خفاجیه» و بالاخره خوزستان را «عربستان» نامید.) و الحاق خیالی این شهر‌ها به قلمرو جغرافیائی عراق، تحریکات و تجاوزات مکرر مرزی (ده¬ها مورد یادداشت رسمی اعتراض از سوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به سفارت رژیم عراق در تهران ارسال شده است)؛ انعقاد قراردادهای خرید هواپیماهای میراژ، میگ و توپولف (این قراردادها پس از پیروزی انقلاب و قبل از جنگ منعقد شده است)؛ تقویت بدون دلیل نیروهای عراقی در مرز مشترک دو کشور و ایجاد موانع از قبیل سنگرهای بتونی، سیم‌های خاردار و ... صدها نمونه دیگر از اقدامات مقدماتی صدام برای فراهم آوردن زمینه یک تهاجم گسترده نظامی علیه جمهوری اسلامی ایران است.
حماسه مقاومت
دولت بعثی حاکم بر عراق با توجه به وجود اختلافات دیرینه مرزی و تعارضات سیاسی و نظامی با ایران، شرایط سیاسی و نظامی موجود در اواخر تابستان سال 1359 را برای رسیدن به مطامع خود مناسب می¬دید. به تصور عراق، ایران در زمینه در داخلی دچار تشتت و از هم پاشیدگی بود. از سوی دیگر در عرصه بین-المللی نیز در شرایط نامناسبی قرار داشت. شرایط پدید آمده پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران موجب برهم خوردن موازنه سیاسی، نظامی بین ایران و عراق شده و بر اثر آن عراق تصور می¬کرد که قادر است از این تغییر موازنه ، برای تحقق اهداف توسعه‌طلبانه و مطامع سیاسی خود بهره¬برداری نماید.
دیکتاتور بغداد با لغو یک‌جانبه توافق¬نامه 1957 الجزایر، همانند اسلاف خود ادعای حاکمیت عراق بر تمامی اروندرود را نمود و برای تحقق این ادعا لازم دید تا تمامی سواحل شرقی اروندرود را نیز به اشغال درآورد و به همین منظور لشکرهای مجهز و سازمان¬یافته ارتش بعث را برای تصرف خوزستان به داخل مرزهای ایران اسلامی سرازیر کرد.
حماسه 34 روز دفاع از خرمشهر
با آغاز تهاجم وحشیانه نیروهای بعثی از راه زمین، هوا و دریا به سرزمین مقدس کشورمان در 31 شهریورماه 1359 که برای تحقق اهداف تجاوزکارانه و سرنگونی نهال نو پای انقلاب اسلامی ، نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران که وظیفه پاسداری از منافع کشور در دریا را بر عهده داشت، در همان روزهای اول جنگ و حتی قبل از آغاز رسمی تهاجم دشمن، با گسترش تاکتیکی یگان‌های شناور و نیروهای عملیات ویژه تکاوران دریایی در سراسر خلیج‌فارس، تنگه هرمز و سواحل اروندرود، توانست نیروهای دشمن متجاوز که خلیج‌فارس را جولانگاه خود قرار داده بودند، به آب¬های داخلی خود برانند. گردان یکم تکاور دریایی هم‌زمان با تجاوز دشمن، به طرف خرمشهر عزیمت کرد و در بامداد نخستین روز مهر ۱۳۵۹ در خرمشهر مستقر شد. پس از انجام شناسایی از محورهای پیشروی دشمن و کسب آمادگی‌های لازم، یگان‌های تابعه گردان در مناطق اقدام به سد پیشروی دشمن کردند. مقاومت دلیرانه تکاوران دریایی و سایر نیروهای ایرانی در مقابل انبوه نیروهای دشمن که از پشتیبانی آتش سلاح‌های سنگین برخوردار بودند سبب شد که استراتژی جنگ سریع دشمن (ادعای صدام مبنی بر تصرف سه‌روزه خوزستان) با شکست مواجه شود.
اسکورت کاروان
نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران از روزهای نخست اقدام به اسکورت کشتی‌های ورودی و خروجی بنادر امام و ماهشهر و همچنین کشتی‌های نفت‌کش به جزیره خارک کرد تا امنیت این کشتی‌ها تأمین گردد. این عملیات برحسب مورد در روز یا شب انجام می‌شد و تا پایان جنگ ادامه داشت و با به‌کارگیری تاکتیک‌های مناسب از دستیابی دشمن به هدف شوم خود که بستن خطوط مواصلاتي دريايي ایران و اختلال در اقتصاد مملکت بود جلوگیری کرد.
عملیات اشکان
به دلیل استقرار نیروهای دشمن بر روی این اسکله‌ها لازم بود به نحوی آن‌ها را وادار به تخلیه نمود. لذا طرحی به نام اشکان تهیه و در سحرگاه مورخ دهم آبان ماه 1359 به مورداجرا گذاشته شد. در این عملیات سه فروند ناوچه‌های موشک‌انداز جوشن، پیکان و گردونه ، اسکله‌های البکر و الامیه را گلوله‌باران کردند که علاوه بر وارد شدن صدماتی به اسکله‌های مزبور، با ایجاد ترس و واهمه در نیروهای دشمن ، آن‌ها را وادار به ترک اسکله‌ها نمود. در این عملیات یک فروند هواپیمای میگ 23 دشمن نیز که قصد حمله به ناوچه‌های ایرانی را داشت مورد هدف گلوله‌های 40 میلی‌متری ناوچه پیکان قرار گرفت و در دریا سقوط کرد.
عملیات شهید صفری
27 نفر تکاوران دريايي به همراه 2500 پوند مواد منفجره و سلاح و تجهيزات مربوطه ، توسط یک فروند کشتی در بعدازظهر مورخ 13/8/59 از بندر بوشهر به‌سوی سکوي نفتي نوروز عزيمت کردند. صبح روز شانزدهم آبان ماه 1359 تکاوران دريايي پس از فعال‌سازي فيوزهاي مواد منفجره، به بالگردهاي اعزامي نداجا از بوشهر سوار شدند و به‌سرعت از اسکله‌ها فاصله گرفتند. مواد منفجره نصب‌شده بر روي ترمینال‌ها، يکي پس از ديگري منفجر شد و تمام آسمان منطقه را دود ناشي از آتش‌سوزي پديد آمده بر روي آن‌ها، فراگرفته بود. ميلياردها دلار به تأسيسات آن‌ها و خود اسکله‌ها خسارت وارد آمد و ديگر امکان صادرات نفت براي عراق از طريق اين اسکله از ميان رفت و صادرات نفت آن کشور که پشتوانه اقتصادي ماشين جنگي آن کشور بود، تا سال‌ها به یک‌چهارم و آن‌هم توسط خطوط لوله نفتي از طريق ساير کشورهاي همسايه عراق انجام مي‌شد.
عملیات مروارید
نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران طرح‌های عملیاتی خود (عملیات دریایی اشکان و مروارید) را باهدف قطع خطوط مواصلاتی دشمن به بندرها، جلوگیری از صادرات نفت و انهدام کامل نیروی دریایی دشمن بعثی به ترتیب اجرا نمود. گرچه سکوهای نفتی البکر و الامیه ازنظر تأسیسات انتقال نفت به‌طور کامل منهدم شده بودند، ولی به‌عنوان پناهگاه ناوچه‌های عراقی، مقر واپایش تحرکات دریایی و محل استقرار گروه‌های شنودی متحرک عراق مورداستفاده قرار می‌گرفتند. ازاین‌رو، در روزهای 5 و 6 و 7 آذرماه سال 1359 طرح عملیاتی مروارید به‌منظور انهدام شناورهای مستقر در این پایانه‌ها و نیروهای مستقر در آن طراحی و باهدف‌های زیر اجرا شد:
تأمین خطوط مواصلاتی دریایی به بندرها خودی؛
نابودی بخش قابل‌توجهی از نیروی دریایی عراق؛
محبوس نمودن باقی‌ماندۀ نیروهای دریایی دشمن در بندر ام القصر؛
سیادت دریایی جمهوری اسلامی ایران در خلیج‌فارس و دریای عمان؛
جلوگیری از صدور نفت عراق و ایجاد اختلال در نظام اقتصادی دشمن؛
قطع ارتباط دریایی دشمن و خطوط مواصلاتی آن؛
محروم ساختن عراق از سکوها به عنوان یک نقطۀ آفندی علیه واحدهای سطحی و هوایی خودی؛
استفاده از پایانه‌های نفتی البکر و الامیه دشمن به عنوان سرپل و پست‌های دیدبانی جهت واپایش کامل تردد یگان‌های سطحی و هوایی دشمن از بندرهاي ام القصر و بندر نفتی فاو (سیاری، 1391: 45).
پس از اجرای عملیات مروارید تا سال 1365، بارها پایگاه‌های ایجاد شدۀ دشمن در سکوهای البکر و الامیه، مورد حمله هوایی و دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت و در هر مرحله، تلفات زیادی نیز وارد شد، ولی دشمن با استقرار نیرو و پیشرفته‌ترین تجهیزات مانند رادارهای سطحی، هوایی و دوربین‌های قوی دید در روز و شب، روی سکوهای نفتی البکر و الامیه، آن‌ها را به یک پایگاه نظامی تبدیل کرد. دشمن با این اقدام سعی داشت آب‌های شمال خلیج‌فارس را تحت پوشش قرار داده و با به کار بردن هواپیماها، بالگردها و باقی‌ماندۀ نیروی دریایی خود، کشتی‌های عبوری جمهوری اسلامی را منهدم نماید و به‌این‌ترتیب، شکست سنگین دریایی خود را جبران و برای خود برتری دریایی کسب نماید، پس به منظور محروم ساختن دشمن در بهره‌برداری از این مزیت در راستای عملیات والفجر 8 ، حمله به سکوهای البکر و الامیه به نام عملیات تکسا طرح‌ریزی و اجرا گردید (دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1392: 7).
نتیجه گیری و پیشنهادات
اعمال حاکمیت دریایی، وارد نمودن ضربه‌های متقابل به منظور انصراف دشمن از ادامۀ عملیات علیه صادرات نفت ایران، تأمین امنیت ناوگان حمل‌ونقل خودی، امنیت دریایی و جمهوری اسلامی ایران ، ایجاد بازدارندگی در عملیات تهاجمی دشمن علیه منافع ملی کشور ، رساندن این معنی که ایجاد ناامنی در حوزه‌های موردعلاقۀ جمهوری اسلامی ایران (خلیج‌فارس و دریای عمان) ناامنی را به دنبال دارد (امنیت برای همه و ناامنی هم برای همه) حمله به شناورهای دشمن و سکوهای البکر و الامیه برای قطع دست دشمن در شمال خلیج‌فارس، ایجاد منطقۀ ناامن برای حضور نامشروع کشورهای فرا منطقه‌ای ، از کار انداختن نیروهای دریایی عراق و عدم حضور در خلیج‌فارس ، افزایش هزینۀ جنگ برای دشمنان فرا منطقه‌ای و متحدان منطقه‌ای عراق ، کاهش نقش عملیاتی دشمن فرا منطقه‌ای در خلیج‌فارس ، ناامن سازی حرکت شناورهای دشمن در خلیج‌فارس (خور عبدا...)، حفظ و توسعۀ تسلط بر معابر کلیدی دریایی در خلیج‌فارس ، محبوس شدن دشمن بعثی در پایگاه خود ام¬القصر ، صادرات نفت ، تأمین نیازمندی‌های وارداتی مردم ، تأمین نیازمندی‌های وارداتی پشتیبانی جنگ (صادرات و واردات) ، تأمین امنیت کشتی‌های تجاری و نفت‌کش در برابر حملۀ هوایی و موشکی عراق ، امنیت خطوط مواصلاتی دریایی و باز نگه‌داشتن بنادری که در تیررس دشمن بود ، به‌ویژه بندر امام (ره) ، تأمین هدف‌های اقتصادی و معیشتی کشور.
با توجه به تهدیدهای جدید در خلیج‌فارس و دریای عمان و دشمنی بعضی از قدرت‌های بزرگ جهانی علیه جمهوری اسلامی ایران و لزوم استفاده از تجربیات در راهبردهای به‌کارگیری شده در دفاع مقدس، پیشنهادهای زیر ارائه می‌گردد:
برای تهاجم به شناورهای نظامی و تجاری دشمن ، سازوکار مناسب برای استفاده از توان موشکی، هواپیماهای بدون سرنشین ، قایق‌های پرنده و شناورهای زیرسطحی در سازمان نیروهای دریایی ارتقاء یابد.
تجربۀ موفق استفاده از مین‌های دریایی ، در دفاع مقدس که سلاحی ساده ، بومی‌شده و برای دشمن ، مخوف است ، در دستور کار توسعه و بالا بردن فناوری ساخت و به‌کارگیری ، قرار گیرد.
سازمان و شناورهای مناسب که قابلیت اجرای عملیات مین ریزی را به‌طور دقیق و نقطه‌ای داشته باشند در نیروهای دریایی سازمان‌دهی شود و برای توسعه آن برنامه¬ریزی گردد.
سازمان و سازوکار مناسب با توجه به تهدیدهای بیان‌شده برای دفاع از جزایر و سواحل در سازمان نیروهای دریایی توسعه یابد.
منابع
دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، (1392) اطلس دفاع مقدس نداجا، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران.
سیاری، حبیب‌الله و همکاران (1391) تبیین جایگاه دریا در راهبرد دفاعی جمهوری اسلامی ایران و راهکارهای تحقق الزامات آن، پروژه تحقیقاتی منتشرنشده، تهران: مرکز تحقیقات راهبردی دفاعی.
سیاری، حبیب‌الله و همکاران (1391) موج‌های خروشان، مجموعۀ تقویم تاریخ دفاع مقدس نداجا، جلد 11، تهران: انتشارات دفتر پژوهش‌های نظری و مطالعات راهبردی نیروی دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران.
علایی، حسین (1391) روند جنگ ایران و عراق، تهران: انتشارات مرزوبوم.
یزدان فام، محمود (1378) کتاب پنجاهم روزشمار جنگ ایران و عراق: اسکورت نفت‌کش‌ها، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ.
