زهرا چيذري
درسني كه بايد يا استراحت كند يا در سفر باشد، در گرماي تابستان كرايه‌كشي مي‌كند. يكي دو تا هم نيستند، يكي دو شغل هم نيست، از دستفروشي گرفته تا رانندگي و حتي معلمي در دوران بازنشستگي. اختصاصي به بالا و پايين و تهران و شهرستان هم ندارد، هم در شمالي‌ترين نقاط پايتخت پيرمردان و پيرزناني در حال كار كردن هستند و هم در دور افتاده‌ترين روستاها پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها به جاي نشستن زير بادگير در كنار نوه و فرزند، براي امرار معاش كار مي‌كنند.
جوهر صدايش را پيري با خود برده است. كيسه‌اي پلاستيكي در دست دارد و تا جايي كه آخرين رمق باقيمانده از دوران جواني برايش اجازه مي‌دهد كيسه را از كار دست‌هاي لرزان و چروكيده‌اش پر كرده است. متاع تجارت ليف‌ها و اسكاچ‌هايي است كه از به هم تنيدن نخ‌ها با ميل قلاب‌بافي درست شده‌اند. توان ندارد هم اين بار را در كنار بار زندگي بكشد و هم مثل دستفروشان جوان كالايش را با صداي رسا معرفي و توجه مسافران مترو را به خود جلب كند. نگاه ملتمسش اما در ميان نگاه‌هاي مسافران مي‌كاود تا از ميان نگاه‌هاي سرد و بي‌تفاوت، آنهايي را كه دل به دلش مي‌دهند و دست به جيب مي‌شوند تا كمي از خستگي شانه‌هايش براي كشيدن بار زندگي كم كنند، بيابد. اين بخشي از سناريوي غم‌انگيز پديده «پيران كار» است. پديده‌اي كه حالا با افزايش جمعيت سالمندان و با عنايت به آمار و ارقام سالمنداني كه نه بيمه‌اي دارند و نه تحت حمايت هيچ سازماني هستند، به شكلي جدي‌تر از پديده كودكان كار در حال خودنمايي است. با تمام اينها اما انگار هيچ‌‌كس به فكر پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هايي كه در زمستان عمر و در هنگامه بازنشستگي ناگزيرند كار كنند، نيست. بگذريم از اينكه بسياري از آنهايي هم كه بازنشسته‌اند كفه ترازوي خرجشان بر دخلشان سنگيني مي‌كند و آنها هم ناچارند براي تراز كردن شاقول ترازوي زندگي با موي سپيد كار كنند. جمعيت پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هاي كارگر يا آنهايي كه با فقر درگيرند هم چندان كم نيست و طبق آمار رسمي يك چهارم سالمندان كشور را شامل مي‌شود. در كنار پيران كار اما با جوانان بيكاري مواجهيم كه نانخور نان‌آوران پيرند.
ساختارهاي اجتماعي كه به هم بريزد همه چيز جابه‌جا مي‌شود. پيران نان‌آور و جوانان نانخور مي‌شوند و فصل بازنشستگي و استراحت افراد مي‌شود فصل تلاشي سخت و طاقت فرسا براي برطرف كردن دغدغه نان.
طبق گزارش بانك مركزي درباره اقتصاد خانواده ايراني براي سال 94 در بيش از 26 درصد خانوارهاي ايراني هيچ فرد شاغلي وجود ندارد. بر مبناي اين گزارش در 55درصد خانوارها يك فرد شاغل وجود دارد. با نگاهي گذرا به خانواده‌هايي كه در اطراف ما زندگي مي‌كنند به روشني مي‌توان ديد تنها فرد شاغل در 55 درصد خانواده‌ها سرپرست خانواده يعني پدر يا مادر است و جوانان در اغلب خانواده‌ها با وجود در دست داشتن مدارك تحصيلي كارشناسي و بالاتر شغلي ندارند. طبق آماري كه پريسا طاهري، رئيس سابق اداره سالمندان وزارت بهداشت در اين‌باره گفته بود: «تنها در كلانشهر تهران 600 هزار سالمند زندگي مي‌كنند كه تحت حمايت هيچ نهادي نيستند و براي گذران زندگي ناگزيرند كار كنند.»
تنها يك سوم سالمندان حقوق بگيرند
سال 93 بود كه تعداد سالمندان 65 سال به بالا از تعداد كودكان كمتر از پنج سال پيشي گرفت. بر اين اساس پريسا طاهري، رئيس سابق اداره سالمندان وزارت بهداشت مي‌گويد: پيش‌بيني مي‌شود تا سال 2050 اين تعداد از شمار كودكان زير 14 سال پيشي بگيرد. در ايران اما 2/8 درصد از جمعيت را سالمندان تشكيل مي‌دهند. در كشور ما تعداد افراد 60 سال به بالا با تعداد كودكان كمتر از چهار سال برابر است. آمار بالاي سالمندان در كشورمان در حالي است كه بنا به تأكيد طاهري طبق بررسي‌هاي صورت گرفته، 8/70 درصد سالمندان متأهل‌هستند، 6/26 درصد بيوه و مطلقه، 9 درصد تنها زندگي مي‌كنند، 36 درصد حقوق بازنشستگي مي‌گيرند، اما در مقابل درصد بسياري از سالمندان حقوق و بيمه دريافت نمي‌كنند و دچار سوءتغذيه هستند. همچنين 89 درصد از سالمندان واكسن دريافت نكردند. اين مسئله بدين معناست كه بايد شاهد بروز آسيب‌هاي اجتماعي متعددي در حوزه سالمندان باشيم.
جنس آسيب‌هاي اجتماعي حوزه سالمندان اما فرق مي‌كند. همين كه سالمندي در ايام كهنسالي و پيري ناگزير از كار آن هم كارهاي كاذبي همچون دستفروشي يا كارهاي خدماتي باشد يا حتي به تكدي‌گري روي بياورد نمادي از تدابير دولتي براي تأمين معاش و زندگي سالمندان يك جامعه است. به بيان ديگر برونداد ناتواني دولت از برقراري عدالت اجتماعي خود را به اشكال گوناگوني نمايش مي‌دهد كه كودكان و پيران كار نمونه‌هايي از نمايش كارنامه عملكرد دولت‌ها هستند.
ضرورت توجه به «پيران كار»
الهه راستگو، عضو كميسيون اجتماعي و فرهنگي شوراي اسلامي شهر تهران پديده پيران كار را پس از كودكان كار مستحق توجه ويژه مسئولان مي‌داند و معتقد است: اين افراد قرباني شرايط بد اقتصادي هستند كه ضرورت توجه به آنها بيش از پيش احساس مي‌شود. وي با بيان اينكه خلأهاي قانوني در خصوص بيمه افراد سالخورده امروز اين قشر را با چالش بسياري مواجه ساخته تأكيد كرد: دولت بايد شرايط برخورداري از بيمه و مستمري را براي اين افراد فراهم كند تا اين سرمايه‌هاي اجتماعي كه حداقل مستمري حلال مشكلشان است، بي‌دغدغه حيات خود را تداوم دهند.
رئيس ستاد توان افزايي و حمايت از فعاليت سازمان‌هاي مردم‌نهاد شهر تهران در ادامه به تشكيل سازمان بهزيستي به موجب لايحه قانوني سال 1359 در جهت تحقق مفاد اصول 3، ٢١ و ٢9 قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران و برقراري تحقق عدالت اجتماعي اشاره مي‌كند و مي‌گويد: اين در حالي است كه اين وظيفه كليدي و مهم آنچنان كه بايد محقق نشده است.
راستگو حضور روز افزون كودكان كار و خيابان را نمونه‌اي از مظاهر فقر و عدم برخورداري از رفاه اجتماعي عنوان مي‌كند و معتقد است: اگر تا ديروز مسئله كودكان كار و خيابان و چرايي حضور پيش از موعد آنان در بازار كار مطرح بود، امروز بحث بر سر زنان و مرداني است كه به‌رغم كهنسالي مجبور به اشتغال هستند.
مطابق پيش‌بيني‌هاي آماري در دو دهه آينده تركيب جمعيتي كشورمان از مرحله جواني عبور كرده و به سمت كشوري سالمند پيش مي‌رود. با استناد به همين اطلاعات آماري، در صورتي كه ميزان مواليد در كشورمان در سطح متوسط پيش برود در سال 1429 شمسي جمعيت كشورمان به 100 ميليون نفر مي‌رسد كه از اين ميزان 9/24درصد افراد بالاي 60 سال خواهند بود. اين به معناي آن است كه از هر چهار نفر يك فرد سالمند بوده و ما با موج گسترده‌اي از جمعيت سالمندان مواجه خواهيم شد؛ سالمنداني كه بي‌ترديد ما هم جزو آنان خواهيم بود. آن دوران شايد بهتر متوجه شويم زمستان عمر فصل كار نيست.
