جوان آنلاین: در کوچههای محلههای شهر که قدم بزنی، نوجوانانی را میبینی که هم در جستوجوی هویتند، هم با چالشهایی فراتر از سنشان روبهرو هستند. آنها در آستانه بلوغ هستند، سنی که سؤالها آغاز و وسوسهها زیاد میشود و غفلت جامعه میتواند آنها را در معرض آسیبهایی مانند اعتیاد، انزوا، بیهویتی، بیکاری و بیتفاوتی قرار دهد. در جامعه امروز، صدای بسیاری از این نوجوانان در میان شلوغیهای شهر گم میشود و کمتر کسی به آنها توجه میکند.
چند سالی است طرح «مانا» آمده تا این سکوت را بشکند. برنامهای که نوجوانان را از نقش تماشاگر به کنشگر واقعی محله و جامعه تبدیل میکند. مانا با آموزش مهارتهای زندگی، تقویت اعتماد به نفس و ارائه فرصت برای ایدهپردازی و اجرای پروژههای محلی، به آنها امکان میدهد مسائل اطرافشان را ببینند، تحلیل کنند و برای بهبود آن اقدام کنند.
بدون شک نوجوانان تنها نسل آینده نیستند، آنها نسل امروز هستند که میتوانند تغییر بسازند، بر محیط پیرامونشان اثر بگذارند و امید را به جامعه بازگردانند. به همین دلیل است که «مانا» در تلاش است تا صدای آنها را بشنود، تواناییهایشان را باور و فرصتهای لازم را برای رشد و اثرگذاری واقعی فراهم کند.
نسل امروز در میدان مشارکت
«مانا» با عنوان کامل مشارکت اجتماعی نوجوانان ایران، برنامهای است از سوی سازمان بهزیستی که برای نوجوانان ۱۳ تا ۱۸ ساله طراحی شدهاست. هدف اصلی این طرح، تقویت مهارتهای زندگی، افزایش مسئولیتپذیری و آشنا کردن نوجوانان با شیوههای مشارکت اجتماعی است.
در این طرح (که از میانه دهه ۱۳۹۰) آغاز شده، آموزشها بهصورت کارگاههای چندجلسهای برگزار میشود. نوجوانان در فضای گفتوگو و تعامل، درباره موضوعات مرتبط با محله، ارتباطات اجتماعی، هویت و مسائل روزمره بحث میکنند و در ادامه، با کمک تسهیلگران، ایدههایی برای فعالیتهای جمعی ارائه میدهند. بخش مهم مانا اما، اجرای پروژههای کوچک محلی است، پروژههایی که خود نوجوانان طراحی و اجرا میکنند.
آنطور که مسئولان میگویند، مانا تنها یک دوره آموزشی نیست، بلکه فرصتی است برای اینکه نوجوانان کار گروهی، برنامهریزی و تعامل با نهادهای محلی را تجربه کنند. این فرایند به آنها کمک میکند نقش فعالتری در محیط زندگیشان داشته باشند و با سازوکار مشارکت مدنی از نزدیک آشنا شوند.
پروژهسازی به سبک نوجوانان
طبق گزارشهای منتشر شده، طرح مانا در استانها و محلات مختلف کشور اجرا شده و هزاران نوجوان را پای کار آورده است.
برای مثال، در استان زنجان، مسئولان بهزیستی اجرای مانا را برای نوجوانان ۱۳ تا ۱۸ ساله گزارش کردهاند، با تمرکز بر تقویت روحیه همکاری، مسئولیتپذیری و مهارتهای زندگی.
در استان اردبیل، بیش از ۲هزارو۲۰۰ نوجوان در قالب این طرح ثبتنام کردند و در ۱۳ جلسه آموزشی (۲۶ ساعت) شرکت کردند.
در استان فارس، در محلات آسیبخیز، اجرای مانا شامل ۵۰۷ جلسه حضوری و مجازی بود و نوجوانان در آن ۶۰ پروژه پیشگیری از آسیب اجتماعی طراحی و اجرا کردند.
در تهران نیز، در تابستان ۱۴۰۱، ۸۵۰ نوجوان تحت پوشش قرار گرفتند و ۳۸ تسهیلگر و ۳۵ مؤسسه برای اجرای طرح بسیج شدند.
این دادهها نشان میدهد مانا تلاش کرده نوجوانان را از حالت «تماشاچی» به «نقشآفرین فعال» در جامعه محلی تبدیل کند، آن هم با کارگاهها، گروهها، بحثهای موضوعی، ایدهپردازی و اجرای پروژههای اجتماعی. با این حال اما، همچنان سؤالاتی درباره میزان اثرگذاری این اقدامات، باقی است. کارشناسان هشدار میدهند که صرف برگزاری جلسات و اجرای پروژهها تضمینی برای تغییر واقعی نیست، بلکه کیفیت اجرا، پایش مستمر و استمرار فعالیتها تعیینکننده تأثیر واقعی «مانا» بر مهارت و مشارکت اجتماعی نوجوانان است.
تبدیل از نقش تماشاگر به نقش کنشگر
طبق آمار رسمی، به طور میانگین سالانه حدود ۴۰هزار نوجوان از برنامههای آموزشی طرح مانا بهرهمند میشوند، اما هنوز بسیاری از خانوادهها و نوجوانان با چگونگی ورود به این برنامه آشنا نیستند.
برای پیوستن به این طرح نیز، نوجوانان از طریق فراخوانهای مختلف در مدارس، محلهها و مراکز مختلف شناسایی میشوند. عبدالرضا اسدی، معاون پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور، در اینباره میگوید: «نوجوانان از طریق فراخوان مراکز طرف قرارداد بهزیستی، از جمله مراکز مثبت زندگی و تشکلهای همیاران سلامت روان، شناسایی و انتخاب میشوند.»
اسدی توضیح میدهد که مانا در دو قالب محلهمحوری و مدرسهمحوری اجرا میشود و سال گذشته این برنامه در ۴۹۷ مدرسه در استانهای مختلف پیادهسازی شد. هدف این برنامه، آشنایی نوجوانان با اصول مشارکت اجتماعی، خودباوری، مهارت تصمیمگیری، حل مسئله و اجرای پروژههای محلی است. نوجوانان در این برنامه میآموزند چگونه اولویتها و نیازهای محیط اطراف خود را شناسایی و برای آنها پروژههای عملی طراحی و اجرا کنند، از پاکسازی مسیرهای عمومی گرفته تا ایجاد فضاهای سبز و کاهش عوامل آسیبزا در محله. اسدی اظهار میدارد: «این آموزشها، نوجوانان را از نقش تماشاگر به نقش کنشگر تبدیل میکند و باعث تقویت تابآوری اجتماعی و شبکههای مشارکتی در محله میشود.»
پروژههای محلی، مشارکت والدین و استمرار برنامه
یکی از نکات مهم این طرح، مشارکت والدین و نهادهای محلی در اجرای پروژهها است. اسدی درباره نقش والدین میگوید: «در مدارس، حضور اولیا و مربیان به اجرای موفق پروژهها کمک میکند و در محلات نیز والدین علاقهمند به رشد و پیشرفت نوجوانان، از لحاظ مالی و غیرمالی، حمایت میکنند.»
همچنین مانا در زمینه فضای مجازی نیز آموزشهایی ارائه میدهد، از امنیت سایبری و قلدری مجازی گرفته تا پیشگیری از اعتیاد دیجیتال و انتشار محتوای نامناسب، که نوجوانان و والدین را با چالشهای عصر دیجیتال آشنا میکند.
از دیگر دستاوردهایش هم، اجرای پروژههای محلی توسط نوجوانان است. اسدی در اینباره توضیح میدهد: «نوجوانان با آموزشهای برنامه، توانایی تبدیل عوامل خطر محیطی به عوامل محافظتکننده را پیدا میکنند و این تغییرات، شبکههای روابط مشارکت اجتماعی را در محله تقویت میکند.»
او همچنین اشاره میکند که پایداری و تداوم برنامه از طریق ایجاد فدراسیون پرورش توانمندیهای نوجوانان دنبال میشود تا پروژهها و فعالیتهای محلی تداوم یابند و نوجوانان بتوانند به شکل مستمر در توسعه محیط پیرامون خود نقش ایفا کنند. اسدی میگوید: «آموزش و توانمندسازی نوجوانان برای تمرین کار گروهی، طراحی پروژه و حمایتطلبی، پایه اندازهگیری اثرگذاری مانا خواهد بود و امیدواریم با فعالیت فدراسیون، این دستاوردها پایدار بماند.»
آیا این فرصتها واقعیاند؟
با این حال اما، اجرای طرح مانا با موانعی نیز روبهرو است که میتواند اثرگذاری آن را محدود کند. کیفیت اجرای برنامه در شهرهایی که امکانات و سازمانهای مدنی فعال دارند بالا است، اما در مناطق دورافتاده یا کممنبع، کارایی برنامه کاهش مییابد. کارشناسان هشدار میدهند که بدون تسهیلگران آموزشدیده و حمایت نهادها، طرح ممکن است صرفاً روی کاغذ باقی بماند.
از سوی دیگر اما، پوشش ملی و همگانی مانا هنوز کامل نیست، بسیاری از مناطق کشور تحت پوشش قرار نگرفتهاند و نوجوانانی هستند که فرصت دیده شدن و مشارکت پیدا نکردهاند.
علاوه بر این، پایداری برنامه همچنان پرسشبرانگیز است، اینکه پس از پایان دورههای آموزشی، آیا ساختار حمایتی و فرصتهای مشارکت مستمر برای نوجوانان فراهم است؟ آیا خانوادهها و جامعه محلی در کنار آنها باقی میمانند؟ پاسخ به این سؤالها میتواند تعیینکننده ماندگاری اثرات این طرح در طولانیمدت باشد.
نقطه امید در میان چالشها
با وجود موانع متعدد و چالشهایی که «مانا» با آنها روبهرو است، اما این برنامه، با مهیا کردن فرصتهای واقعی، میتواند تغییرات بزرگ ایجاد کند.
هر چند مشکلاتی از قبیل کمبود تسهیلگران آموزشدیده و تفاوت کیفیت اجرای برنامه در مناطق مختلف وجود دارد، اما در قلب این طرح، چیزی فراتر از مشکلات نهفته است که آن ایمان به تواناییهای نوجوانان است. طرح مانا به نوجوانان یاد میدهد که چگونه از تماشاگر زندگی بودن به کنشگر فعال تبدیل شوند، یاد میگیرند که مشکلات محیط اطرافشان را شناسایی و برای حل آنها اقدام کنند. این تغییر به معنای واقعی کلمه، درختی است که با دانههای مشارکت، اعتماد و حمایت رشد میکند.
البته پرواضح است که موفقیت این طرح، به عواملی همچون کیفیت اجرای برنامه، آموزش تسهیلگران و استمرار حمایتها بستگی دارد. بدون این زیرساختها، آثار آن ممکن است سطحی و کوتاهمدت باشد. با این حال، همانطور که مسئولان اشاره کردهاند، سالانه حدود ۴۰ هزار نوجوان از این برنامه بهرهمند میشوند و با تقویت حمایتها و افزایش منابع مالی، میتوان ظرفیت این طرح را به شکل چشمگیری گسترش داد.
بدون شک اگر به نسل جوان اعتماد کنیم و فرصتهای واقعی برای مشارکت فراهم کنیم، میتوانیم تغییرات قابلتوجهی در جامعه ایجاد کنیم، اما برای اینکه این تغییرات دوام بیاورند، پشتیبانی مستمر از سوی نهادها، خانوادهها و جامعه محلی ضرورت دارد.
